سید علی ہجویری

ابو الحسن علی بن عثمان، جنہاں کوں علی الہجویری یا داتا گنج بخش دے ناں نال ڄاݨیا ویندے۔ جیہڑے امام حسن ابن علی کلدی براہ راست اولاد اچوں ہن۔ انہاں دا شجرہ نسب اٹھ نسلاں تے حضرت علی تک ویندے۔ 11ویں صدی دے غزنوی سلطنت دے صوفی، عالم دین تے مبلغ ہن، جیہڑے کشف المحجوب دی تالیف کیتے مشہور تھئے۔ آکھیا ویندے جو علی ہجویری نے اپݨی تبلیغ دے ذریعے برصغیر وچ اسلام دے پھیلاؤ اچ "نمایاں" کردار ادا کیتا، ہک مورخ نے انہاں کوں "برصغیر پاک و ہند وچ اسلام کوں پھیلاوݨ آلے اہم ترین شخصیتاں وچوں ہک دے طور تے بیان کیتا۔

موجودہ دور وچ سید علی ہجویری کوں علاقے دے روایتی سنی مسلمان لہور دے مرکزی ولی دے طور تے منیندن۔ ایندے علاوہ اوہ پورے برصغیر وچ سب توں زیادہ قابل احترام اولیاء وچوں ہک ہن تے لہور وچ انہاں دا مزار، جیہڑا دربار داتا صیہب دے ناں نال مشہور ہے جیہڑا برصغیر وچ سب توں زیادہ کثرت نال زائرین دی آمد و رفت آلے مزارات وچوں ہک ہے۔ ایں وقت، ایہ پاکستان دا سب توں وݙا مزار ہے۔ "سالانہ زائرین دی تعداد تے مزار دے احاطے دے سائز دے لحاظ نال۔" 2016ء وچ حکومت پاکستان نے سید علی ہجویری علیہ الرحمہ دے ترئے روزہ عرس دے آغاز دی یاد میں 21 نومبر کوں عام تعطیل دا اعلان کیتا۔

تعارف

ابو الحسن علی بن عثمان (ڄما: نومبر 1009ء– وصال: 25 ستمبر 1072ء) جنہاں کوں علی ہجویری لاہوری دے ناں نال وی ڄاݨیا ویندے، امام حسن ابن علی دی سدھی اولاد ہن۔ انہاں دا شجرہ نسب اٹھ پشتاں تے حضرت علی تک پڄدے۔ اوہ 11ویں صدی دے سنی مسلمان، غزنوی سلطنت دے صوفی، عالم دین تے مبلغ ہن، جنہاں کوں کشف المحجوب دی تالیف دے سانگوں شہرت ملی۔ آکھیا ویندے جو علی ہجویری نے آپݨی تبلیغ دے ذریعے لَمّے آلے ایشیا وچ اسلام دے پھیلاؤ وچ "نشابر" کردار ادا کیتے۔ ہک مورخ انہاں کوں "برصغیر پاک و ہند وچ اسلام کوں کھنڈاوݨ آلیاں اہم ترین شخصیات وچوں ہک" دے طور تے بیان کیتے۔

معلومات شخصیت

موجودہ دور وچ، علی ہجویری کوں علاقے دے روایتی سنی مسلمان لاہور، پاکستان دے مرکزی ولی دے طور تے منیا ویندے۔ انہاں دے علاوہ، اوہ پورے لمّے آلے ایشیا وچ سبھ توں ودھ قابل احترام ولیاں وچوں ہک ہن تے لاہور وچ انہاں دا مقبرہ، جیہڑا داتا دربار دے ناں نال مشہور ہے، جنوبی ایشیا وچ سبھ توں زیادہ کثرت نال ڄاݨیے ون٘ڄݨ آلے مزارات وچوں ہک ہے۔ ایں وقت، ایہ پاکستان دا سبھ توں وݙا مزار ہے "سالانہ زائرین دی تعداد تے مزار دے احاطے دے سائز وچ،" صوفیانہ سلسلے وچ انہاں دا ناں لمّے آلے ایشیا دے اسلامی معاشرے وچ ہک "گھریلو ناں" دی طرحاں ڄاݨیا ویندے۔ 2016ء وچ، حکومت پاکستان نے علی ہجویری دی ترائے ݙینہہ دے عرس دے آغاز دی یاد وچ 21 نومبر کوں عام تعطیل دا اعلان کیتا۔

ڄمݨ دی تاریخ

نومبر1009ء

ڄمݨ دی جاہ

غزنی

وصال

25 ستمبر 1072ء

وصال دی جاہ

لاہور

عمر

62_63 سالھ

شہریت

سلطنت غزنویہ

مذہب

اسلام

فرقہ

اہل سنت

فقہی مسلک

حنفی

کم کار

الٰہیات دان، مصنف

کم کار دی زبان

فارسی

نام ونسب

آپ دا پورا ناں شیخ سید ابو الحسن علی ہجویری ہے۔ کنیت ابو الحسن ہے پر عوام تے خواص سب وچ "گنج بخش" یا "داتا گنج بخش" (خزانے بخشݨ والا) دے لقب نال مشہور ہن۔ آپ 400 ہجری وچ غزنی شہر نال ملحق ہک وستی ہجویر وچ پیدا تھئے۔ آپ دے والد بزرگوار دا اسم گرامی سید عثمان جلابی ہجویری ہے۔ جلاب وی غزنی نال ملحق ہک ݙوجھی وستی دا ناں ہے جتھاں سید عثمان رہندے ہن۔ علی ہجویری، حضرت زید دے واسطے نال امام حسن دی اولاد وچوں ہن۔

استادیں دا تعارف

آپ دے استادیں وچ شیخ ابو العباس اشقانی، شیخ ابو جعفر محمد بن المصباح الصید لانی، شیخ ابو القاسم عبد الکریم بن ہوازن القشیری، شیخ ابو القاسم بن علی بن عبد اللہ الگرگانی، ابو عبد اللہ محمد بن علی المعروف داستانی بسطامی، ابو سعید فضل اللہ بن محمد مہینی تے ابو احمد مظفر بن احمد بن حمدان دے ناں ملدے ہن۔

شیخ ابو العباس اشقانی

شیخ ابو العباس اشقانی دے بارے وچ حضرت علی ہجویری بیان کریندن کہ آپ علم اصول تے فروع وچ امام تے اہل تصوف وچ اعلٰی پایہ دے بزرگ ہن۔ میکوں آپ نال وݙی محبت ہئی تے آپ وی میݙے تے سچی شفقت فرمیندے ہن۔ جݙاں توں میں ہوش سمبھالیا ہے، آپ دے وانگوں کوئی آدمی نیں ݙٹھا۔ نہ آپ توں ودھ تے شریعت دی تعظیم کرݨ والا کوئی ݙٹھا۔ اکثر فرمیندے ہن: "اشتھی عدماً لا وجود لہ۔" یعنی میں ایسی نیستی چاہندا ہاں جیندا کوئی وجود نہ ہووے۔ ایہ اوہو ڳال ہے جو عمر فاروق نے فرمائی۔ آپ نے ہک واری ہک ککھ چاتا تے فرمایا: "اے کاش میݙی ماں نے میکوں نہ جݨیا ہوندا۔ اے کاش میں ایہ ککھ ہوندا۔" ہک دفعہ میں شیخ اشقاقی دے کول آیا تاں آپ پڑھدے پئے ہن: "ضَرَبَ اللہُ مَثَلاً عَبدً امَہلُو ًکاًلاَیَقدِرُعَلٰی شَیئیً (75:16)۔" یعنی "اللہ ہک مثال ݙیندے، ہک غلام ہے جو ݙوجھے دا مملوک ہے تے کہیں چیز دا اختیار کائنی رکھیندا۔" بار بار ایں کوں پڑھدے پئے ہن تے روندے پے ہن، حتیٰ کہ آپ بے ہوش تھی ڳئے۔ تے میں سمجھا کہ دنیا توں رخصت تھی ڳئے ہن۔ میں عرض کیتی، "اے شیخ! ایہ کیا حالت ہے؟" فرمایا کہ یارھاں سال تھی ڳئے ہن، میݙا ورد ایہو ہے، ایں توں اڳوں نئیں ونڄ سڳیا۔

شیخ ابو جعفر محمد بن المصباح الصید لانی

شیخ ابو جعفر محمد بن المصباح الصید لانی دے بارے وچ فرمیندن کہ آپ صوفیائے متاخرین وچ شامل رئوسائے متوصفین وچوں ہن۔ علم حقیقت وچ بہوں فصیح البیان ہن۔ حسین بن منصور دے طریق تصوف آلے پاسے مائل ہن۔ آپ دیاں بعض تصانیف میں انہاں توں پڑھیاں ہن۔

شیخ ابو القاسم بن علی بن عبد اللہ الگرگانی

ابو القاسم بن علی بن عبد اللہ الگرگانی دے متعلق لکھیے کہ آپ آپݨے وقت وچ بے نظیر ہن۔ وقت دے تمام طالبان حق دا آپ تے اعتماد ہئی۔ علوم تے فنون وچ ٻہوں ماہر ہن۔ آپ دا ہر مرید زیور علم نال آراستہ ہئی۔ میݙے نال بہوں احترام نال پیش امدے ہن تے بہوں توجہ نال ڳالھ سݨدے ہن، حالانکہ میں آپ دے مقابلے وچ نو عمر ٻال ہم۔ ہک ݙینہہ میں آپ دی خدمت وچ بیٹھا ہم کہ میݙے دل وچ ایہ خیال آیا کہ آپ میݙے نال ایں قدر عاجزی تے انکسار نال پیش آندن۔ بغیر ایں دے کہ میں کوئی ڳالھ آکھاں، آپ نے فرمایا: "اے میݙے پیو دے دوست! چنڳیں طرحاں ڄاݨ گھن کہ میݙی ایہ عاجزی تے انکسار تیݙے کیتے کائنی، میݙی ایہ عاجزی احوال دے بدلݨ والے کیتے ہے تے ایہ تمام طالبان حق کیتے عام ہے۔ یاد رکھ کہ آدمی خیالات دی قید توں کݙاہیں رہائی حاصل نئیں کر سڳدا۔ اوندے کیتے بندگی کرنا لازمی ہے۔ خدا دے نال بندگی دی نسبت نال کم رکھ۔ ایں ہک نسبت دے سوا ݙوجھیاں تمام نسبتاں کوں اپݨے توں دور کر ݙے۔" آپ دیاں کتاباں مشکل ہن۔

شیخ ابو القاسم بن ہوازن القشیری

ابو القاسم بن ہوازن القشیری دے حالات وچ تحریر فرمیندن کہ آپ آپݨے زمانے وچ نادرالوجود تے بلند مرتبہ بزرگ ہن۔ ہر فن وچ آپ دیاں تصانیف محققانہ تے عمدہ ہن۔ بے کار بحث تے گفتگو تے لغو ڳالھیں توں آپ بالکل الڳ رہندے ہن۔ حسین بن منصور دے بارے وچ صوفیا وچ بحثاں تھیندیاں ہن۔ ہک گروہ دے نزدیک اوہ مردود تے ݙوجھے دے نزدیک مقبول بارگاہ ہن۔ آپ فرمیندن کہ اگر منصور ارباب معافی تے حقیقت وچوں ہئی تاں کوئی چیز اونکوں خداوند کریم توں انج نئیں کر سڳدی تے اگر خدا دی درگاہ توں مردود ہئی تاں مخلوق وچوں کوئی اونکوں بارگاہ خداوندی وچ مقبول نئیں بݨا سڳدا۔ اساں اونکوں حوالہ خدا کریندے ہیں۔ آپ نے فرمایا: "مَثَلَ الصّوفِی کَعِلَّۃِ البَرسَامِ اّوَّلہ ھِذیَان وَاٰخِرُہ سَکُوًتُ فَاِزَاتَمَکَّنَ خَرَسَ۔" یعنی جو خیال آوے، اونکوں پاگلیں دی طرح بیان کریندے چلے ون٘ڄݨا، ہے تے اوندا آخر سکوت ہے۔ تے جݙاں آدمی درجہ تمکین کوں پڄ ویندے تاں گونگا تھی ویندے۔

ابو عبد اللہ محمد بن علی المعروف داستانی بسطامی

آپݨے استاد ابو عبد اللہ محمد بن علی المعروف داستانی بسطامی دے متعلق فرمیندن کہ آپ تمام علوم دے عالم تے درگاہ حق دے اہل حشمت وچوں ہن۔ ٻہوں نیک خُلق ہن۔ آپ دا کلام مہذب تے اشارات لطیف ہن۔ میں انہاں دی کتاب "معانی انفاس" دیاں چند جزئیں انہاں توں سݨیاں ہن۔ شیخ سہلکی بیان کریندن جو ہک دفعہ بسطام وچ ٹڈی دل آیا۔ سبھے وݨ تے فصلاں اوندے ٻہݨ دی وجہ نال کالیاں تھی ڳیاں۔ لوکاں نے ٻہوں شور مچایا۔ شیخ نے پچھا، "ایہ لوک کیا کریندے پئے ہن؟" میں عرض کیتا کہ ٹڈی دل آیا ہے تے لوک سخت غمزدہ ہن۔ شیخ اُٹھے تے کوٹھے تے تشریف گھن ڳئے تے منہ اسمان آلے پاسے کیتا۔ اُوں ویلھے ٹڈی اݙ ڳئی تے عصر دی نماز تک ہک ٹڈی وی کتھائیں نظر کیناں امددی ہئی تے کہیں فصل دا ہک پتہ تک وی ضائع نئیں تھی۔

ابو سعید فضل اللہ بن محمد مہینی

ابو سعید فضل اللہ بن محمد مہینی دے ذکر وچ لکھیے کہ آپ طریقت دے جمال اتے وقت دے صاحب دبدبہ بادشاہ ہن تے تمام اہل زمانہ آپ دے گرویدہ ہن۔ تعلیم ابتدا وچ ابو علی زاہد توں سرخس وچ حاصل کیتی۔ ہک ݙینہہ وچ ترے ݙینہہ دا سبق گھندے تے ترے ݙینہہ اللہ تعالٰیٰ دی عبادت وچ مشغول رہندے ہن۔ آپ نے مسلسل ریاضت تے مجاہدہ کیتا۔ ایں حد تک کہ اللہ نے آپ کوں اعلیٰ مرتبے تے پڄایا۔ ٻہوں شاہانہ زندگی بسر کریندے ہن۔ شیخ ابو مسلم فارسی نے میکوں ݙسایا جو میݙی گودڑی ٻہوں میلی کچیلی ہئی۔ آپ دے کول پڄا، تاں آپ ٻہوں شاہانہ لباس وچ تخت تے دراز ہن تے اتوں مصری دیبا دی چادر پاتی ہوئی ہئی۔ میں ایہ ݙیکھ تے دل وچ خیال کیتا جو ایں ٹھاٹھ دے نال فقر دا دعویٰ وی عجیب ڳالھ ہے۔ میکوں ݙیکھو جو میں ایں گودڑی وچ فقر دا دعویٰ کریندا ہاں۔ پر میݙی کوئی ڳالھ زبان توں گدھیں بغیر آپ نے فرمایا کہ تساں ایہ ڳالھیں کیرھے دیوان وچ لکھیاں ݙٹھین؟ میں ایں تے اپݨے دل وچ ٻہوں شرمندہ تھیا۔ آپ نے فرمایا کہ؛ "اَلَتّصَوَّفُ قَیَامُ القَلبِ مَعَ اللہِ،" یعنی تصوف تاں اللہ نال دل لاوݨ دا ناں ہے۔

ہک دفعہ آپ نیشا پور توں طوس کوں ویندے پئے ہن۔ راہ وچ سرد گھاٹی پوندی ہے۔ آپ اپݨے پیراں وچ سردی محسوس کریندے پئے ہن۔ نال جیہڑا درویش ہئی اوہ بیان کریندے کہ میݙے دل وچ خیال آیا کہ اپݨے رومال دے ݙو ٹوٹے کر تے آپ دے پیراں تے لپیٹ ݙیواں۔ پر ولا خیال آیا کہ میݙا رومال ٻہوں چنڳا ہے، اونکوں ضائع کیوں کراں۔ پر میں کجھ نئیں آکھیا۔ طوس پڄ تے اساں مجلس وچ ٻیٹھے ہاسے کہ میں آپ توں سوال کیتا۔ "اے شیخ حقّانی! الہام تے وسوسے وچ کیا فرق ہے؟" آپ نے فرمایا کہ الہام تاں اوہ ہے جیرھے تیݙے دل وچ ایہ خیال پیدا کیتا جو اپݨے رومال دے ٹکڑے کر تے ابو سعید دے پیراں دے آسوں پاسوں ولھیٹ ݙیواں تاں جو اوندے پیراں کوں سردی نہ لڳے تے شیطانی وسوسہ اوہ ہئی جیہڑا تیکوں ایویں کرݨ توں روکے۔

ابو احمد مظفر بن احمد بن حمدان

ابو احمد مظفر بن احمد بن حمدان دے حالات وچ لکھیے کہ آپ اولیاء دے رئیس تے صوفیاں دے ناصح ہن۔ اللہ تعالٰی نے ریاست ہی دی مسند تے آپ تے بھید کھولیا تے کرامت دا تاج آپ دے سر تے رکھیا۔ میں خود انہاں توں سݨیا کہ ݙوجھے لوکاں نے جو کجھ بیاباناں تے جنگلاں دی منزلاں طے کر تے پاتا، مینکوں اللہ تعالٰیٰ نے اوہ چیزاں مسند تے بالا نشینی وچ عطا فرمائیاں۔ فنا تے بقاء وچ آپ دا کلام ٻہوں چنڳا ہے۔ میں ہک ݙینہہ کرمان توں آپ دے کول آیا۔ میݙے کپڑے رستے دی مٹی نال اَٹیے ہوئے ہن۔ آپ نے میکوں آکھیا، "آکھو ابو الحسن کیا ارادہ ہے؟" میں آکھیا کہ میݙا دل سماع کوں چاہندے۔ آپ نے ہوں ویلھے انتظام کر ݙتا تے قوالاں کوں سݙیا، لڑکپن دا زمانہ ہئی۔ پہلے ہی کلمات دے سماع توں بے قرار تھی ڳیاں۔ کجھ وقفے دے بعد جݙاں میݙا غلبہ تے جوش کجھ گھٹ تھیا تاں پچھا، "آکھو، ایں سماع توں کیا گذریا؟" میں عرض کیتا، "اے شیخ! میں بہت خوش تھیا ہاں۔" فرمایا کہ ہک وقت تیݙے تے ایویں آسے کہ ایہ سماع تے کاں دی آواز تیݙے کیتے ہکو جیہے تھی ویسن۔ سماع وچ قوت اوں وقت تک ہے جݙاں تک مشاہدہ حاصل نئیں تھیندا۔ ݙیکھو، کݙھائیں ایندی عادت نہ پے ونڄے جو تیݙی طبیعت دا جز بݨ ونڄے۔ اگر ایویں تھیا تاں تو ہیں تے رہ ویسیں۔

طریقت دی تعلیم

طریقت وچ آپ دے شیخ ابو الفضل محمد بن حسن ختلی ہن۔ انہاں دے حالات قلمبند کریندے ہوئے فرمیندن جو طریقت وچ میݙی اقتداء آپ رحمۃ اللہ علیہ ہی دے نال ہے۔ تفسیر، حدیث تے تصوف تِنہاں دے آپ عالم ہن۔ تصوف وچ آپ حضرت جنید دے مذہب تے ہن۔ حضرت شیخ حضرمی دے مرید تے حضرت سروانی دے مصاحب ہن۔ سٹھ سال تک مخلوق توں گم تے پہاڑاں وچ گوشہ نشین رہے۔ زیادہ تر قیام جبل لگام تے رہندے ہن۔ میں آپ توں زیادہ بارعب تے صاحب ہیبت کوئی شخص نئیں ݙٹھا۔ صوفیاں دے لباس توں ہمیشہ کنارہ کش رہے۔ ہک مرتبہ میں آپ کوں وضو کرواوݨ کیتے آپ دے ہتھاں تے پاݨی پین٘دا پیا ہم کہ میݙے دل وچ خیال آیا جو میں ہک آزاد آدمی ہاں آخر میں انہاں پیراں دی کیوں غلامی کراں؟ جو قسمت وچ لکھا ہے اوہ ضرور پورا تھی ویسے۔ آپ نے فرمایا، "پتر جیرھا خیال تیݙے دل وچ پیدا تھیا ہے میں اونکوں ڄاݨدا ہاں، ہر کم دا ہک سبب تے ذریعہ ہوندے۔ ایہ خدمت تے ملازمت آدمی دی بزرگی دا سبب بݨ ویندی ہے۔ ایہ ٹھیک ہے جو حق تعالٰیٰ چاہے تاں ہک سپاہی زادے کوں تاج شاہی پوا ݙیندے۔"

جیہڑے ݙینہہ آپ دی وفات تھئی تاں آپ بانیاں تے دمشق دے درمیان پہاڑ تے واقع ہک وستی بیت الجن وچ ہن تے آپ دا سر میݙی گود وچ ہئی۔ میݙا دل سخت مضطرب تے تکلیف وچ ہئی، جیویں کہ ایویں محسن تے دوست دی علیحدگی دے خیال توں تھیوݨا ہی چاہیدا ہئی۔ آپ نے فرمایا، "پتر! میں اعتقاد دا مسئلہ بیان کریندا ہاں۔ اگر تاں اپݨے آپ کوں ایندے مطابق درست کر گھنسیں تاں ہر قسم دے رنج تے تکلیف توں بچ ویسیں۔ یاد رکھو ہر جاہ تے ہر حال اللہ تعالٰیٰ دا پیدا کردہ ہے بھانویں اوہ نیک ہووے یا بد۔ تیݙے کیتے مناسب ہے کہ تو ایندے کہیں فعل تے انگشت نمائی نہ کر تے نہ دل وچ ایندے تے معترض تھی۔" آپ نے ایہا ڳالھ فرمائی ہئی کہ اپݨی جان خداوند کریم دے سپرد کر ݙتی۔

کسب روحانی کیتے آپ (حضرت علی ہجویری) نے شام، عراق، فارس، قہستان، آزربائیجان، طبرستان، خوزستان، کرمان، خراسان، وراء النہر تے ترکستان وغیرہ دا سفر کیتا۔ انہاں ممالک وچ بے شمار لوکاں نال ملے تے انہاں دی صحبتاں توں فیض حاصل کیتا۔ صرف خراسان وچ جیرھے مشائخ نال آپ ملیے انہاں دی تعداد ترے سو ہے۔ انہاں دے بارے وچ فرمیندن کہ میں خراسان وچ ترے سو اشخاص ایویں ݙٹھے ہن کہ انہاں وچوں صرف ہک سارے جہان کیتے کافی ہے۔

ݙو ضروری واقعات

آپݨی تلاش تے جستجو دے زمانے دا ہک واقعہ بیان کریندے ہوئے فرمیندن کہ ہک دفعہ میݙے نال ہک مشکل پیش آئی۔ ایندے حل کیتے میں ٻہوں مجاہدے کیتے۔ پر ایہ مشکل حل نہ تھئی۔ ایں توں پہلے وی میݙے نال ہک مشکل پیش آئی ہئی تے ایندے حل کیتے میں حضرت شیخ ابو یزید دی قبر دی مزاوری اختیار کر تے ایں تے غور و فکر کیتا ہئی تے میݙی اوہ مشکل اتھاں حل تھی ڳئی ہئی۔ ہݨ میں ول ایویں کیتا۔ برابر ترے مہینے تک انہاں دا مزاور (پڑوسی) بݨیا ریہا۔ ہر ݙینہہ ترے مرتبہ غسل کریندا ریہا۔ تے ترے دفعہ وضو کریندا ریہا۔ پر میݙی ایہ مشکل حل نہ تھئی۔ بالآخر میں خراسان ون٘ڄݨ دا ارادہ کیتا تے راہ وچ رات دے وقت ہک خنگاہ وچ رات گزارݨ کیتے ٹکیا۔ اتھاں صوفیاں دی ہک جماعت وی ہئی۔ میݙے کول ایں وقت موٹے کھُردرے ٹاٹ دی ہک گودڑی ہئی۔ تے اوہا میں پاتی ہوئی ہئی۔ ہتھ وچ ہک عصا تے کوزہ (لوٹا) ہئی۔ ایندے سوا تے کوئی سامان میݙے کول کائناں ہئی۔ انہاں صوفیاں نے میݙے نال ٻہوں حقارت دی نظر نال ݙٹھا۔ تے اپݨے خاص انداز وچ ہک ݙوجھے کوں آکھا کہ ایہ اساݙے وچوں کائنی۔ تے اوہ اپݨی ایں ڳالھ وچ سچے ہن، کیوں جو میں فی الواقع انہاں وچوں کائنی ہم۔ میں تاں محض ہک مسافر دی حیثیت نال رات گزارݨ کیتے انہاں دے کول پڄ ڳیا ہم۔ نتاں انہاں دے طور طریقیاں نال میݙا کوئی سروکار کائناں ہئی۔ انہاں خنگاہ دے تلوں ہک کمرے وچ میکوں بلھا ݙتا۔ تے ہک سُکی روٹی تے اوہ وی روکھی میݙے اڳوں رکھ تے خود کھاوݨ کیتے چوبارے تے ونڄ بیٹھے۔ جیرھے کھاݨے اوہ خود کھمدے پئے ہن انہاں دی خشبوں میݙے کول آندی پئی ہئی۔ تے ایندے نال چوبارے توں اوہ طنزیہ انداز وچ میݙے نال ڳالھیں کریندے پئے ہن۔ جݙاں اوہ کھاوݨ توں فارغ تھئے تاں خربوزے گھن تے ٻہہ ڳئے۔ تے کھلڑیاں میݙے تے سٹیندے ریہے۔ ایویں محسوس تھیندا ہئی کہ انہاں دی طبیعت دی خوشی ایں وقت میݙی توہین تے موقوف ہئی۔ میں اپݨے دل وچ خدا کوں آہدا پیا ہم، بارِ خدایا، اگر میں تیݙے دوستاں دا لباس نہ پاتا ہویا ہوندا تاں میں ضرور انہاں دیاں انہاں حرکات دا مزا انہاں کوں چکھا ݙیندا۔ پر کیوں جو میں ایں کوں خداوند تعالٰیٰ دی طرف توں ابتلا سمجھ تے برداشت کریندا پیا ہم، ایں کیتے جیڑھی قدر اوہ طعن وملامت میݙے تے زیادہ کریندے ہن میں خوش تھیندا ہم۔ ایں حد تک کہ ایں طعن دا بوجھ چاوݨ توں میݙی اوہ مشکل جیندے کیتے میں مجاہدے تے ایں سفر دی مشقت چیندا پیا ہم او حل تھی ڳئی۔ تے ایں وقت میں ڄاݨ ڳیا کہ مشائخ جاہلیں کوں اپݨے درمیان کیوں رہوݨ ݙیندن تے انہاں دا بوجھ کیا کیتے چیندے ہن۔ ویسے ایہ کہ بعض بزرگاں نے ملامت دا طریقہ کیوں اختیار کیتا ہے؟ واقعہ ایہ ہے کہ ایں توں بعض اوقات اوہ عقدے حل تھی ویندن جو ݙوجھے طریقیاں نال حل نئیں تھیندے۔

عراق دا ہک واقعہ اپݨے متعلق بیان کریندن جو عراق وچ اپݨے قیام دے زمانے وچ ہک دفعہ میں دنیا کماوݨ تے ایندے خرچ کرݨ وچ ٻہوں دلیر تھی ڳیا ہم۔ جیرھی کہیں کوں ضرورت پیش امدی اوہ میݙے پاسے رجوع کریندا تے میں نہ چاہندا ہم جو میݙے دروازے توں کوئی خالی ون٘ڄے۔ ایں کیتے اوندی ضرورت پوری کرݨ دی کوشش کریندا، ایں حد تک جو میں ٻہوں زیادہ مقروض تے ایں صورت حال توں پریشان تھی ڳیا۔ آخر وقت دے بزرگاں وچوں ہک بزرگ نے میݙے کوں لکھیا؛ "پتر ݙیکھو! ایں قسم دی مشغولیت وچ کتھائیں خدا توں دور نہ تھی ون٘ڄو، ایہ مشغولیت ہرائے نفس ہے۔ اگر کہیں دے دل کوں اپݨے توں بہتر ڄاݨو۔ تاں اوندی خاطر پریشانی چئو۔ تمام مخلوق دے کفیل بݨݨ دی کوشش نہ کرو۔ کیوں جو اپݨے بندیاں کیتے خدا خود کافی ہے۔" فرمیندن جو ایں نصیحت توں میکوں سکون قلب حاصل تھیا۔ تے میں ایہ ڄاݨ ڳیا جو مخلوقات توں دور رہݨ صحت تے سلامتی دی راہ ہے۔

انسان کوں چاہیدا ہے جو اوہ خود آپݨے پاسے ناں ݙیکھے تاں جو کوئی وی اوندے پاسے نہ ݙیکھے۔ تے ایہ حقیقت ہے جو آدمی خود ہی آپݨے آپ کوں اہم تے وݙی چیز ظاہر کریندے نتاں دنیا اونکوں کجھ وی نئیں سمجھدی۔ اوہ تاں صرف ایندے کنوں آپݨے کم کڈھویندی ہے۔

آپ دا طریق

آپ دے نزدیک صوفی "صفا" توں مشتق ہے۔ تے صفا دی اصل دل کوں غیر اللہ توں منقطع تے دنیا غدار توں خالی کر تے اونکوں اللہ نال جوڑݨا ہے۔ ڳویا ایندا مطلب اخلاص تے سچی محبت دے نال خدا دی بندگی دی راہ اختیار کرݨا ہے۔ نہ جو کوئی خاص وضع قطع اختیار کرݨا۔ آپ فرمیندن؛ جو طالب کوں تمام احوال وچ شرع تے علم دا پیروکارتھیوݨا چاہیدا ہے۔ کیوں جو سلطان علم سلطان حال تے غالب تے ایندے توں افضل ہے۔ چنانچہ آپ چالھی سالھ یکا سفر وچ ریہے پر کݙاہیں نماز باجماعت دا ناغہ نئیں کیتا۔ تے ہر جمعہ دی نماز کیتے کہیں قصبے وچ قیام فرمایا۔ عام رہݨ سہݨ عام لوکاں دی طرح رکھیا۔ صوفیاں دی ظاہری رسوم تے وضع قطع توں آپ شیخ طریقت شیخ ابوالفضل محمد بن ختلی رحمۃ اللہ علیہ دی طرح ہمیشہ مجتنب ریہے۔ بلکہ ایندے توں آپ کوں ہک گونہ نفرت ہئی تے انہاں چیزوں کوں ریا کاری تے نمائش تے معصیت دا ناں ݙیندے ہن۔

نکاح

نکاح دے بارے وچ آپ فرمیندن جو جیرھا شخص مخلوق وچ رہݨ چاہوے اوندے کیتے نکاح کرݨ شرط ہے۔ تے اگر بغیر نکاح دے اوندے زنا وچ مبتلا تھی ون٘ڄݨ دا اندیشہ ہووے تاں اوندے کیتے نکاح فرض ہے۔ پر جیرھا مخلوق توں الڳ تھلڳ رہوے اوندے کیتے مجرد (کنوارا) رہݨ چنگا ہے تاں جو اوندی وجہ توں کوئی نیک بخت پریشان نہ تھیوے تے اوہ وی یکسوئی دے نال اللہ دی ملازمت کر سڳے۔ آپ چونکہ آپݨی عمر دا وݙا حصہ سفر تے مسافرت وچ ریہے۔ ایں کیتے آپ نے شادی نئیں کیتی بلکہ تجرد (کنوارا) دی زندگی گزار ݙتی۔ پر تجرد دے ہلاکت خیز خطرات دے سلسلے وچ فرمیندن جو اللہ عزوجل نے یارھاں سالھ تزویج (نکاح) دی آفت توں بچایا۔ پر تقدیر دا لکھیا سامݨے آیا تے میں بن ݙٹھے ہک پری صفت دا دل تے جان توں گرویدہ تھی ڳیا۔ تے ہک سال ایویں ایندے وچ مستغرق ریہا کہ قریب ہئی جو میݙا دین تباہ تے برباد تھی ویندا۔ پر اللہ تعالٰیٰ نے آپݨے کمال لطف تے مہربانی نال میݙے دل تے عصمت تے پاکیزگی دا فیضان فرمایا تے آپݨی رحمت نال میکوں ایں آفت توں نجات بخشی۔

لاہور وچ امدݨ اتے قیام

آپ آپݨے مرشد دے حکم نال خدا دے دین دی تبلیغ تے اشاعت کیتے سلطان محمود غزنوی دے پتر ناصر الدین دے زمانے (1030 توں 1040ء) وچ لاہور تشریف گھِن آئے۔ آپ توں پہلے آپ دے پیر بھائی حسین زنجانی ایں خدمت تے مامور ہن۔ ایں کیتے جݙاں آپ کوں لاہور آنوݨ دا حکم تھیا تاں آپ فرمیندن جو میں شیخ کوں عرض کیتا جو اتھاں حسین زنجانی موجود ہن میݙی کیا لوڑھ ہے؟ پر شیخ نے فرمایا، "ناں تساں ونڄو۔" فرمیندن کہ میں رات دے وقت لاہور پڄیا تے سویل کوں حسین زنجانی دا جنازہ شہر توں ٻاہر آندا ڳیا۔

تبلیغ تے اشاعت دین دے سلسلے وچ آپ نے برصغیر ہند دے ݙوجھے حصیاں دا وی سفر کیتا۔ چنانچہ آپ "کشف المحجوب" وچ حضرت ابو حلیم حبیب بن اسلم راعی دے حالات وچ لکھدن جو شیخ رحمۃ اللہ علیہ دیاں تے ٻیاں وی ڈھڳ ساریاں روایتاں ہن۔ وقت دی تنگی دی وجہ نال میں انہاں کوں چھوڑیندا ہاں تے میݙے نال ایہ سخت دقت پیش آندی پئی ہے جو میݙیاں کتاباں غزنی وچ ہن تے میں ملک ہندوستان دی ہک وستی بھنور وچ ہاں جیہڑی ملتان دے آسوں پاسوں واقع ہے۔ تے بالکل غیر جنساں وچ گرفتار ہاں۔

وصال

آپ دے وصال شریف دے بارے وچ مورخین وچ اختلاف پایا ویندے۔ چنانچہ "سفینۃ الاولیاء" وچ دارا شکوہ نے وصال باکمال 454ھ یا 464ھ ذکر کیتا ہے۔ غلام سرور لاہوری نے "خزینۃ الاولیاء" وچ تاریخ وصال 464ھ یا 466ھ لکھی ہے۔ اے، آر نکلس، مترجم "کشف المحجوب"، دے نزدیک وصال باکمال 465ھ یا 469ھ کوں تھیا۔

روضہ مبارک

آپ دا روضہ ناصر الدین مسعود دے پتر ظہیر الدین الدولہ نے تعمیر کروایا۔ تے خنگاہ دا فرش تے اڳواڑ جلال الدین اکبر بادشاہ (1555ء توں 1605ء) دی تعمیر ہن۔ خواجہ معین الدین اجمیری 1639ء تے بابا فرید الدین گنج شکر نے کسب فیض کیتے آپ دے مزار تے چلہ کشی کیتی تے معین الدین اجمیری نے چلے دے بعد رخصت تھیندے ویلھے ایہ شعر آکھیا؛

**"گنج بخش فیضِ عالم، مظہر نورِ خُدا  

ناقصاں را پیرِ کامل، کاملاں را رہنما"**

ایں شعر دی وجہ توں آپ دی "گنج بخش" دے ناں نال شہرت تھئی۔

عرس

آپ دا عرس ہر سال اسلامی مہینہ صفر المظفر دی 18 توں 20 تاریخ تک منایا ویندے۔ اے تقریبات لاہور، پاکستان وچ آپ دے مزار داتا دربار تے منعقد تھیندیاں ہن، جتھاں ہزاراں زائرین تے عقیدت مند شرکت کریندے ہن۔ ایں موقع تے روحانی فیض، سماع تے مختلف مذہبی تقریبات دا مرکز ہوندے۔

کشف المحجوب

علی ہجویری شیت سبھ توں زیادہ مشور آپݨی تحریر "کشف المحجوب" کیتے ہن، جیہڑی فارسی وچ تصوف تے قدیم ترین رسمی مقالے دے طور تے بیان کیتی ویندی ہے۔ ایہ کم آپݨے آپ کوں آرتھوڈوکس تصوف دے مختلف پہلویں دے تعارف دے طور تے پیش کریندے تے اسلامی کمیونٹی دے عظیم ترین اولیاء دی سوانح حیات وی فراہم کریندے۔ "کشف المحجوب" علی ہجویری دی واحد تصنیف ہے جیہڑی اڄ تک باقی ہے۔ مصری صوفی عالم ابوالعظیم نے ایں کم دا عربی وچ ترجمہ کیتا ہے۔

ٻیاں تصنیفاں

آر اے نکلسن نے علی ہجویری دیاں تصانیف دی ہک مختصر فہرست فراہم کیتی ہے (جنہاں وچوں سبھیاں "کشف المحجوب" کوں چھوڑ تے گم تھی ڳیاں ہن)، جیندے وچ، ݙوجھیاں دے درمیان، درج ذیل غیر محفوظ شدہ تصانیف شامل ہن:

1. **منہاج الدین** (ایہ کتاب اصحابِ صفہ دے مناقب تے ہئی۔)  

2. **الرعایتہ الحقوق اللہ**  

3. **کتاب الفناد**  

4. **اسرار الحزق المؤنات**  

5. **سحر القلوب**  

6. **کتاب البیان لاہل العیان**  

شعر تے شاعری نال وی آپ کوں دلچسپی ہئی تے آپ دا دیوان وی ہئی۔ "کشف المحجوب" وچ ایندا ذکر کریندے ہوئے آپ لکھدن کہ کجھ لوک ݙوجھیاں دیاں تصانیف کوں آپݨے ناں نال منسوب کر تے شائع کر ݙیندن۔ چنانچہ ہک شخص نے میݙے توں میݙے شعراں دا دیوان ݙیکھݨ کیتے منگیا تے ولا واپس ناں کیتا۔ تے ایندے شروع توں میݙا ناں مٹا تے اپݨے ناں نال پیش کر ݙتا۔ چونکہ دیوان دا ایہو ہک نسخہ ہئی جیہڑا اوہ گھن ڳیا، ایں کیتے میں کجھ نہ کر سڳیا تے اونہاں میݙی محنت کوں برباد کر ݙتا۔  

ایویں ای ہک ݙوجھے شخص نے میݙی ݙوجھی کتاب **منہاج الدین**، جیہڑی میں تصوف تے تصنیف کیتی ہئی، میݙے توں منگی تے ایندے توں میݙا ناں مٹا تے عوام الناس وچ ایں کوں اپݨے ناں نال شائع کر ݙتا۔

علی ہجویری تے اقبال

علامہ اقبال کوں حضرت علی ہجویری نال بے حد عقیدت ہئی۔ اقبال اکثر آپ دے مزار تے روحانی فیض کیتے حاضر تھیندے ہن۔ اقبال نے جݙاں اپݨا پہلا فارسی شعری مجموعہ **اسرارِ خودی** شائع کیتا تاں اوندے وچ **"حکایتِ نوجوانے از مرو کہ پیشِ حضرت سید مخدوم علی ہجویری رحمۃ اللہ علیہ آمدہ از ستم اعدا فریاد کرد"** دے ناں نال ہک باب شامل کیتا۔ علامہ اقبال نے ایں نظم وچ آپ کوں خراجِ تحسین پیش کریندے ہوئے آکھیا جو حضرت سید علی ہجویریؒ امت دے سردار ہن۔ آپ دا مزار وݙے بزرگ حضرت خواجہ معین الدین چشتیؒ کیتے حرم دی طراں ہے۔ پنجاب دی سرزمین آپ دے دم نال زندہ تھی ڳئی، ساݙی سویل آپ دے آفتاب نال منور تھئی (مراد ایہ ہے کہ برصغیر وچ اسلام آپ ہی دی بدولت پھیلیا)۔ آپ دی برکت نال ساݙے کنیں اوہو دور تازہ تھی ڳیا جیہڑا حضرت عمر رضی اللہ عنہ دے عہد وچ اُوں وقت دی اسلامی دنیا وچ موجود ہئی تے انہاں دے ارشادات نال دینِ حق دا شہرہ عام تھی ڳیا۔  

علامہ اقبال دی ایہ نظم حضرت علی ہجویری دے روحانی مرتبے تے انہاں دے برصغیر وچ اسلام دی ترویج دے کردار کوں خراجِ تحسین پیش کریندی ہے۔ اقبال دے کلام وچ حضرت علی ہجویری دی عظمت تے انہاں دے مزار دی اہمیت کوں واضح طور تے بیان کیتا ڳیا ہے۔

مشہور قول

آپ فرمیندے رہندے ہن جو:  

" نفس کوں اوندی خواہش توں دور رکھݨ حقیقت دے دروازے دی چابی ہے۔ "

ایہ قول نفس دی اصلاح تے روحانی ترقی دی اہمیت کوں واضح کریندے۔ نفس دی خواہشات توں دور رہݨ تے آپݨے آپ کوں پاکیزہ رکھݨ، حقیقت تے معرفت دے دروازے کھولݨ دا ذریعہ ہے۔ ایہ تصوف تے روحانیت دا ہک اہم اصول ہے جیہڑا حضرت علی ہجویری دیاں تعلیمات وچ مرکزی حیثیت رکھیندے۔