سرائیکی غزل تے تنقیدی بحث
تحریر: : (فیض بلوچ)
سرائیکی غزل دا بانی[لکھو | ماخذ وچ تبدیلی کرو]
27 اپریل 2023ء کوں میں اپݨاں ہک مضمون "سرائیکی غزل دابانی کون؟" فیس بک تے شائع کیتا، جیندے وچ میں اپݨی تحقیق موجب قاضی راضی کوں روایتی غزل دابانی تے اقبال سوکڑی کوں جدید غزل دابانی لکھیا۔ ٻہوں سارے شاعراں ادیباں اپݨے اپݨے کمنٹس لکھ کے میݙے مؤقف دی تائید کیتی۔ لیکن ہک غزل گو شاعر، اقبال سوکڑی داحریف جیڑھا میکوں احساس کمتری داشکار لگدے اوں اپݨے ہک دوست کوں اپݨاں فرنٹ مین بݨا کے سامنےفیس بک تے بہلا ݙتا، تے اوندے کولوں لمبے لمبے سوال لکھوا کے میݙے کولوں پچھے۔ اوہ شاعر موصوف خودتاں سکرین توں غائب ریہا لیکن فرنٹ مین دے نال یقیناً آن لائن ہوسی۔
میݙے نال ہک سوال ایجھاں مجہول تے مبہم کیتا ڳیا جیندا حاصل مقصد مبہم ای ریہا- مثلاً فرنٹ مین دا کیتا ڳیا سوال ݙیکھو۔ کجھ نقاد آہدن جو اقبال سوکڑی غزل دا بانی ہے، تساں آکھئے اقبال سوکڑی غزل دابانی کائنی، بلکہ بانی قاضی راضی تے خرم بہاولپوری ہن۔ جبکہ اقبال سوکڑی جدید غزل دے بانی ہن۔ اردو اچ وی ولی دکنی کوں غزل دابانی آکھیا ویندے۔ لیکن اوں توں پہلے صاحب دیوان اردو غزل دے شاعر قلی قطب شاہ ہَن۔ تے کچھ اردو فارسی مکس غزل دے نمونے امیر خسرو کنوں وی ملدن۔ بالکل ایویں سوکڑی صاحب وی غزل دے بانی کائنی۔کیا مطلب؟ اِتھاں سوال نِتر کے سامنے نہیں آندا- بہر حال ایں بحث دے دوران فرنٹ مین موصوف شاعر دی غزل بارے ول ول میݙے کولوں تأثرات گِھنّݨ دی کوشش کیتی۔ ایں حوالے نال فرنٹ مین دے کجھ سوالات دیاں جھلکیاں ملاحظہ تھیون۔ کیا تساں سمجھدے وے جو موصوف شاعر صاحب دی غزل جدید ہے؟ اور جدیدیت دی تعریف تے پوری اتردی ہے؟ اور کیا موصوف شاعردی غزل کوں سوکڑی صاحب دی غزل دے تقابلی تناظر اچ ݙِٹھا ونڄ سڳدے؟ اور کیا جیڑھے فنی تے فکری محاسن سوکڑی صاحب دی غزل اچ موجود ہن، اوہ فنی تے فکری محاسن موصوف دی غزل اچ وی موجود ہن؟ لیکن میں ایہ سوالات، سوال گندم,جواب چیݨاں دے مترادف سمجھ کے موصوف دی غزل تے کوئی تبصرہ نہ کیتا۔ البتہ مضمون نال تعلق رکھݨ آلے کجھ سوالیں دے جوابات میں پیش کیتے۔
سوال فرنٹ مین-کیا کل دی جدید غزل اڄ دی وی جدید ہے یا کائنا؟
جواب فیض بلوچ-( لمبے سوال دے تناظراچ) ہر زمانہ خوب کنوں خوبتر دی تلاش اچ ہے مگر ہر خوبصورت شئے زمانے دا حسن نہیں بلکہ اپݨاں ذاتی حسن نشابر کریندی ہے۔
سوال فرنٹ مین۔ کجھ نقاد آہدن جو اقبال سوکڑی سرائیکی غزل دے بانی ہن ، تساں آکھئے جواقبال سوکڑی غزل دابانی نہیں، بلکہ سرائیکی غزل دے بانی قاضی راضی تے خرم بہاولپوری ہن
جواب فیض بلوچ - سئیں اقبال سوکڑی جدید غزل دے بانی ہن، جبکہ قاضی راضی روایتی غزل دے بانی ہن۔
میݙے ایں جواب کوں تروڑ مروڑ کے فرنٹ مین کجھ ایں طرح جواب ݙتا -
جواب الجواب فرنٹ مین ۔ یعنی ہک سوال دا جواب تاں مل ڳیا جو سوکڑی صاحب غزل دے بانی نہیں چاہے اوہ روایتی ہے یا جدید
جواب فیض بلوچ-(اٹل جواب ) جدید غزل دا بانی تے اقبال سوکڑی داثانی حالی تائیں پیدا ای نہیں تھیا۔
جواب فرنٹ مین(اعتراف کریندیں ہوئیں)- بلاشبہ اساں وی ایہو آہدے ٻیٹھے ہیں جو سوکڑی صاحب جھیاں کئیں تھیوݨے ، لیکن سوکڑی صاحب خود فرمیندن جو میݙے بعد موصوف شاعرصاحب موجود ہن۔
سوکڑی صاحب داایہ بیان میں نہیں سُݨیا لیکن موصوف اپݨے آپکوں سوکڑی صاحب دے بعد وݙا شاعر ثابت کرݨ چاہندن
بہر حال ایں بحث دے دوران محبوب تابش فرنٹ مین توں جواب طلب کر گھدا جو تہاݙے نزدیک جدیدیت کیا ہے؟اڳوں فرنٹ مین لمبا چوڑا جواب ݙتا جیندا خلاصہ ایہ ہا۔ اوہ طرز تحریر جیڑھی روایت کوں ہر حال، ہر حوالے نال رد کر کے موجودہ عہد دے مسائل دی ترجمانی کرے جدیدیت ہے-پراِتھاں ہِک سوال پیدا تھیندے جو کیا زندگی دی تعمیر و ترقی واسطے کلیدی کردارادا کرݨ آلی صحت مند روایت کوں رد کیتا ونڄ سڳدے؟ ہر گز نہیں۔ کیوں جو غزل خود ہک روایت ہے، جیندا بنیادی موضوع عشق و محبت ہے لیکن بعداچ ہولے ہولے ایندا انفرادی پہلو اجتماعی رخ اختیار کر ڳیا، تے غزل حقیقی زندگی دی ترجمان بݨ ڳئی۔
بہر حال فرنٹ مین محبوب تابش کوں جݙاں ایہ جواب ݙتا تاں نال موصوف شاعر دی غزل بارے سوال وی کر گھدا جو جدید غزل دے حوالے نال سوکڑی صاحب دے بعد وݙے شاعر موصوف صاحب ہن کیا؟ مگر محبوب تابش ایں سوال دا جواب ݙیوݨ توں معذرت کر گھدی۔ اوہ ہک اکھاݨ ہے
جو "سُݨ دھی آ! تے کن کر نونہہ آں" موصوف صاحب میکوں مخاطب کرݨ دے بجائے اپݨے ہک ٻئے دوست کوں مخاطب کر کے سکرین تے لکھیا۔ پیر مٹھا ایہ پوسٹ تساں میݙو بھیڄی ہے کجھ لکھݨ واسطے۔ پہلی ڳالھ ایہ ہے جو غزل دا ایہ عہد ما بعد جدید ہے، جدید عہد گزر ڳئے۔ ݙوجھا ایہ صنف پرائی ہے، ساکوں کئیں اختیار ݙتے جو اساں ایکوں قدیم یا جدید آکھوں۔ ساݙے سامݨے حافظ ، میر، غالب موجود ہن، اساں غزل اردو کنوں گھدی ہے ، میر تے غالب دے بعد لکھی ہے۔ لہٰذا ساݙی غزل دا معیار میرتے غالب دے اڳوں ہووݨاں چاہیدے، ناکہ پچھوں۔
سئیں موصوف صاحب! نیاز مندی نال عرض ہے جو پرائی شئے اوہ ہوندی ہےجیڑھی کہیں دی امانت ہووے یا جیڑھی شئے دا کہیں ٻئے کوں استعمال کرݨ دا حق حاصل نہ ہووے۔ پر جیڑھی شئےیعنی صنف کوں اساں تقریباً ݙِڈھ سو سال کنوں ورتیندے کھڑے ہیں ، تسلسل نال لکھدے تے پڑھدے کھڑے ہیں، اڄ اوہ صنف ساݙے واسطے پرائی کیویں تھی ڳئی ہے؟ بے شک اساں غزل اردو کنوں گھدی ہے، اور میر تے غالب دے بعد لکھی ہے۔ سوہݨاں! میر تے غالب کوں تاں حالی تائیں اُردو زبان دے شعراء وی کراس نہیں کر سڳئے۔ جے سرائیکی غزل دا معیار میر تے غالب کنوں ودھاوݨے تاں ول ایہ معیار تساں خود ودھاؤ! کیوں جو تہاکوں اپݨی غزل تے وݙا ماݨ ہے، جے میر تے غالب دے اڳوں وی نہ ودھ سڳوتاں کم از کم میر تے غالب دے برابر تاں لکھ ݙکھاؤ، لڳ پتہ ویسی۔ علاوہ ازیں آخر تے تساں لکھے جو یاد رہے غزل دا ایہ دور ما بعد جدید عہد ہے۔ کیا ایں عہد کنوں کوئی انکاری ہے؟ یا تہاکوں لفظ جدید تے کوئی اعتراض ہے؟ ما بعد جدیدیت داایہ دور 20 ویں صدی دے ݙوجھےنصف حصے کنوں ہِک ادبی تحریک دی صورت اچ شروع تھیا ہا جیڑھا تنقید دے حوالے نال مغربی دنیا وچ انقلاب گھن آیا، لیکن برصغیر وچ حالی تائیں ادبی تنقید نہ ہووݨ دے برابر ہے۔ بہر حال ایندے بعد موصوف شاعر ایہو احتجاج تے ایہا شکایت گھن کے استادِ محترم حضرت اقبال سوکڑی دے کول پُڄ ڳیا۔ ولدی ݙینہوار حضرت سوکڑی صاحب میکوں فون کیتا تے فرمایا جو خرم بہاولپوری تاں کافی دا شاعر ہا، تساں اوکوں غزل دا شاعر لکھ ݙِتے؟ میں بصد احترام عرض کیتی حضور! خیابان خرم اچ 27 غزلاں موجود ہن۔ انہاں فرمایا ایہ بعداچ خیابان خرم دلشاد کلانچوی چھا پیا ہا، تے جیڑھیاں کافیاں غزل دی ہئیت اچ ہن انہاں کوں کلانچوی صاحب غزل داعنوان ݙے ݙتا۔ مگر خیابان خرم دے قلمی نسخے وچ کتھائیں وی غزل دا عنوان کائنی۔ میں عرض کیتی قبلہ میݙی کیا مجال جو میں تہاݙی ڳالھ دی تردید کراں لیکن میں خرم دیاں روایتی غزلاں دا حوالہ ݙتے۔ جو روایت دے تقاضے پورے کریندیاں نظر آندین۔
»جئیں سوہݨیاں دا مندا منگئے۔ دوزخ ویسی او ہو ٹولا
(خرم بہاولپوری)
بہر حال ایندے علاوہ شبیر شرر صاحب میݙے نال سوال و جواب دا سلسلہ شروع کر ݙتا
سوال شبیر شرر- قاضی راضی دا دیوان نہیں کتاب ہے، تساں بار بار دیوان لکھدے آندےوے ایندے بارے کیا خیال ہے؟
جواب فیض بلوچ- سئیں میں کوئی قیاسی ڳالھ نہیں کیتی، قاضی راضی دا کلام " دیوان راضی دا" دے ناں نال جھنڈیر لائبریری اچ موجود ہے۔
جواب الجواب شبیر شرر(ناراض تھی کے) تساں سرائیکی غزل دا پہلا دیوان غلطی نال قاضی راضی لکھئے، کیوں جوتہاکوں پتہ کائنا ہا، جݙاں میݙا دیوان چھپ کے آئے تساں تردید یا تائید کیوں نہیں کیتی؟
جواب فیض بلوچ- شررصاحب! پہلی ڳالھ تاں ایہ ہے جو تہاݙا دیوان میݙے کول کائنی نمبر 2 تہاݙے دیوان دی تردید یا تائید کرݨ نال میݙا کیا واسطہ ہا؟ نمبر 3 جݙاں تساں میݙے کولوں قاضی راضی دے دیوان بارے پچھیا ہاتاں میں تہاکوں یقین ݙیوایا ہا جو قاضی راضی دا دیوان مسعود جھنڈیر لائبریری (میلسی) اچ موجود ہے اور تہاکوں لائبریرین دانمبر وی ݙتا ہم جو اوندے نال رابطہ کر کے خود تسلی کر گھناہے۔ اگر تساں تسلی نہیں کیتی تاں میں تہاݙی تسلی واسطے اوں دیوان اچوں 3 فوٹو کاپیاں فیس بک تے شیئر کریندا پیاں جنہاندے ہر صفحے تے لکھیا کھڑے
"دیوان راضی دا" بے شک ہر غزل دی ردیف وی چیک کر گھنو! تے ول ایندے نال میں اوں دیوان اچوں ݙوݙو صفحے دیاں ترائے فوٹو کاپیاں وی فیس بک تے چاڑھ ݙتیاں۔ اِنہاں سخت سوال و جواب توں معلوم تھیندے جو شرر صاحب کوں سرائیکی غزل دا پہلا دیوان اپݨاں ثابت کرݨ دا جنون ہا۔ مگر میکوں افسوس ہے جو آپدی ایہ خواہش پوری نہ تھی سڳی۔آخر تے احباب کوں دست بستہ گزارش ہے جو میݙی ایہ تنقید برائے اصلاحِ ادب ہے۔ میں کوئی ڳالھ تنقید برائے تنقید نہیں کیتی۔ لیکن تنقید تاں آخر تنقید ہے، احباب اڄکل اصلاحی تنقید وی قبول نہیں کریندے۔ یونانی فلاسفر افلاطون دا قول ہے جو ۔ "سچ آکھݨ آلے کوں مخالفت دا سامݨا کرݨاں پوندے"، واقعی کَوڑا سچ سُݨݨ واسطے فی زمانہ پہاڑ جیݙا دل تے بے حد حوصلہ چاہیدے-