سرائیکی زبان دے لہجے
سرائیکی دے ݙو وݙے لہجے ڄٹکی تے ملتانی ہن، باقی سارے لہجے انہاں ݙو وچوں ہی کہیں ہک دا حصہ ہن۔
1۔ معیاری سرائیکی (ملتانی)
[لکھو | ماخذ وچ تبدیلی کرو]ملتان، مظفرگڑھ، بہاولپور، دیرہ غازی خان، دیرہ اسماعیل خان، میان٘والی، خوشاب، بھکر، صحبت پور، ضلع بار خان تے درگ وچ سرائیکی دا معیاری لہجہ الایا ویندے۔ یعنی ملتانی، ریاستی، تھلوچی، ڈیروی، لموچڑی تے خیلوی لہجے بنیادی طور تے ملتانی لہجہ ہی ہن صرف علاقائی طور تے ناں انج ہن جیہڑے ہݨ متروک تھی ڳن۔ سرائیکی زبان دے ویہ ہزار کنوں ودھ شاعر ہن۔
لموچڑی یا لمّے دی ٻولی
[لکھو | ماخذ وچ تبدیلی کرو]رحیم یار خان، راجن پور، کشمور تے گھوٹکی دے اضلاع وچ سرائیکی دا لمے آلا لہجہ ٻولا ویندے. ایں لہجے تے سندھی زبان دے اثرات ہن مگر اے وی ملتانی سرائیکی دا ہک ذیلی لہجہ ہے۔
سندھی سرائیکی یا سرولی لہجہ
[لکھو | ماخذ وچ تبدیلی کرو]جیکب آباد، سکھر، کشمور، خیرپور، گھوٹکی، نصیر آباد، جعفرآباد تے جھل مگسی دے علاقیاں وچ سندھی سرائیکی الیندے ہن۔ کوٹ سبزل کنوں گھن تے رانی پور تائیں سرائیکی لوکل تے مقامی زبان ہے۔ اے لہجہ وی بنیادی طور تے ملتانی اچوں نکلے۔
کھیترانی
[لکھو | ماخذ وچ تبدیلی کرو]بلوچستان دے ضلع بارکھان دا سرائیکی لہجہ ہے۔ بلوچستان اچ رائج تمام سرائیکی لہجے ملتانی دا ذیلی لہجہ ہن۔
2۔ ڄٹکی/ݙبھاری سرائیکی
[لکھو | ماخذ وچ تبدیلی کرو]جھنگوی سرائیکی: جھنگ، ساہیوال، پاکپتݨ، اوکاڑہ،تاندلیانوالا، کمالیہ، پیرمحل،پنڈی بھٹیاں، چنیوٹ، سرگودھا، منڈی بہاؤالدین،. بہاولنگر، تحصیل حاصل پور(ضلع بہاولپور)، فاضلکا تے سری گنگا نگر دے علاقیاں وچ جھنگوی سرائیکی الیندے ہن۔ ایں کوں ݙبھاری سرائیکی وی آہدے ہن۔ ایں لہجے وچ "ب" کوں "ٻ" ، "ج" کوں "ڄ" تے "گ" کوں ہمشہ "ڳ" ٻولیندے ہِن۔ تے "د" وی ٻُچکاری اواز نال الیندے ہن۔ سلطان ٻاہو، علی حیدر ملتانی، ریاض تے عابد تمیمی سرائیکی دے ݙبھاری لہجے دے شاعر ہن۔ ایں لہجے دے مزید ست لہجے ہن۔ ہر تحصیل دا لہجہ کُجھ نہ کُجھ وکھرا ہے۔
شاہ پوری
[لکھو | ماخذ وچ تبدیلی کرو]اے بولی خاص شاہپور دی بولی ایہہ جہڑاا ضلع سرگودہا دا حصہ ایہہ تے ڄٹکی دا اہم لہجہ ایہہ کئی کتابا ں اس کلام وچ لکیاں گیاں نے جس وچ سیف الملوک میاں محمد بخش کھڑی شریف وی شامل ایہہ نویں دور دے جتنے وی گانے نیں جنہانں تے پورا پاکستان اور انڈیا دے لوک نچدے نیں اوہناں چوں زیادہ تر دا لہجہ شاہپوری ای ہوندا ایہہ جیوں نک دا کوکا
رچناوی
[لکھو | ماخذ وچ تبدیلی کرو]رچنا باری دو آب دی ٻولی رچناوی ہے۔ اے راوی تے چنانہہ دریاواں دے وچلے علاقے دی ٻولی ہے۔
ابھیچڑی
[لکھو | ماخذ وچ تبدیلی کرو]سابقہ ریاست بہاولپور دے ضلع بہاولنگر دی ڄٹکی ٻولی کوں ابھیچڑی آہدن۔ بہاولپور دی تحصیل حاصل پور دی ٻولی وی ایہا ہے۔
اعواݨکاری
[لکھو | ماخذ وچ تبدیلی کرو]ضلع چکوال، پنڈ دادن خان، ڄنڈ تے کوہاٹ دے علاقیاں وچ وی سرائیکی نال رلدی ملدی زبان الائی ویندی ہے۔ ایں لہجے کوں اعواݨکاری یا اعواݨی یا چکوالی یا کوہاٹی یا دھنی وی اہدے ہن۔ شاہ مراد چکوالی دا ٻہوں وݙا شاعر ہے۔ ۔ پیلو چکوال دا شاعر ہے۔ علی محمد مسکین وی ایں لہجے دا شاعر ہے۔ایہ شمالی سرائیکی ہے۔ کوہاٹی سرائیکی دے چھی لہجے ہن۔ خوشحال ڳڑھ دا لہجہ، توگھ دا لہجہ، ٻلی تنگ دا لہجہ، کوہاٹ شہر دا لہجہ، وادی بوراکا دا لہجہ، شکر درہ دا کوہاٹی لہجہ، 1981 دی مردم شماری وچ ضلع کوہاٹ وچ چالہی فیصد کوہاٹی (سرائیکی) ہائی،
ݙاکٹر یونس ندیم، محمد جان عاطف، ریاض، انجم یوسف زئی تے سعد اللہ خاں کوہاٹی زبان دے ادیب تے کارکن ہن۔ کوہاٹی، چکوالی، تے اعواݨکاری لہجے آپس وچ ٩٠٪ سرائیکی نال٨٠٪ ہندکو نال٦٠٪ تے پنجابی نال٤٠٪ نال رلدے ملدے ہن۔ ایں سانگے ایہ سرائیکی شمار تھیندے ہن۔
شمالی سرائیکی دے چار لہجے ہن۔
١ـ اعواݨکاری،، تلہ گنگ، جنڈ
٢ـ کوہستان نمک،،. ونہاری،. کہونی،. وادی سون،. چکڑالہ
٣ـ دھنی
٤ـ کوہاٹی
بلوچستان دی جعفری تے کھیترانی، سوات دی آجڑی تے قندھار دی سرائیکی وی سرائیکی دے لہجے ہن۔
تفصیل کُجھ ایہ ہے۔
ہندوستان دیاں ترائے سو چویٹھ زباناں دے ہک جامع سروے جہڑا ١٨٩٤ کنوں ١٩٢٨ تک انڈین سول سروس دے افسر جارج گریرسن دی نڳرانی وچ لینڳیوسٹک سروے آف انڈیا تھیا ہائی اوندے موجب ایہہ آلیاں ٻولیاں سرائیکی دے لہجے ہن۔
- Awankari اوانکاری ۔جنوبی اٹک
- Baar di Boli (424) بار دی بولی۔ گوجرانوالہ کا غیر کاشت اُچان کا علاقہ
- Chabali (440) چھبالی
- Chenavari (421) چِیناواڑی ۔ جھنگ
- Chenhavari, Hindki (428) چِنھاوڑی، *ہندکی ۔مظفر گڑھ کا چناب کے کنارے کا علاقہ جو ضلع جھنگ سے مِلتا ہے
- Dhani دھنّی ۔ مغربی جہلم
- Doabi (417) شاہ پور دوآبی
- Ghebi (444) ضلع اٹک ۔ گھیبی
- Hindki ہندکی ۔ ڈیرہ اسمٰعیل خان
- Hindko Peshawari ہندکو پشاوری
- Hindko, Hindku (434) سٹینڈرڈ ہندکو
Hindko, Hindku ہندکو ہزارہ
- Jafri (430) جعفری
- Jaghdali ( Jatki, Hindki) جغدالی یعنی جٹکی۔ ڈیرہ غازی خان
- Jaghdali, Jatki Lehnda, جغدالی۔ بلوچستان
- Jangli (420) جانگلی۔ نہری علاقے کے خانہ بدوش باشندے جنگل بار
- Jatki (418) جٹکی
Jatki جٹکی۔ ساہیوال
- Jitater (425) جٹا تر دی بولی۔ تحصیل پھالیہ کے بِٹھاڑ کے علاقے، ضلع گجرات
- Kachari (423) کاچھڑی۔کاچھی یعنی دریائے *جہلم کے داہنی کنارے ضلع جھنگ کے نِچان کا علاقہ
- Kalar Boli کالر بولی ۔ راوی کے مغرب کی طرف
- Kehlori کہلوری
- Kerali کیرالی
- Khetrani (630) کھیترانی
- Kohati Awanki کوہاٹی اعوانکی
- Kohati Hindki کوہاٹی ہندکی
- Kohati کوہاٹی
- Lamay di Boli لمّے دی بولی ۔ شیخوپورہ
- Lehnda, Jatki, Jhangi (416) لہندا، *جاٹکی، جھانگی ۔ ڈیرہ والی
- Lehnda لہندا سٹینڈرڈ ۔لائلپور، جھنگ، شاہپور، *آدھا ساہیوال ، گوجرانوالہ کا کچھ حصّہ، گجرات اور پبی کا کچھ علاقہ
- Mulki, Hindko مُلکی ہندکو ۔ میانوالی ، بنوں
- Multani (427) ملتانی سٹینڈرڈ
Multani, Siraiki, Hindki, *بہاولپوریBahawalpuri ، لموچی، ریاستی۔ *مظفر گڑھ، ڈیرہ غازی خان ، شمالی بہاولپور، *مظفر گڑھ کی ہندکی جو یہاں بولی جاتی ہے
- Niswani (422) نسوانی ۔ جھنگ کے شمال میں نِسوانا خاندان
- Pandocchi(442) پنڈوچی ۔ پنڈدادن خان
Pashawri پشاوری
- Saraiki Hindki, Saraiki Lehnda *(429) سرائکی ہندکی ، سرائکی لہندا،اُبھیچی، پنجابکی
- Shahpuri شاہپوری
- Tanouli(435) تناؤلی ۔ ہزارہ کا تناؤلی خاندان
- Thalli, Jatki (432) تھلی یا جٹکی۔ کچھ حصّہ تھل ، شاہ پور اور میانوالی ، جہلم، جھنگ
- Thalochri تھلوچڑی۔ جھنگ
- Ubbhay di Boli اُبّھے دی بولی ۔ گوجرانوالہ