سرائیکی رسم الخط دی تریخ

انسان جݙاں توں لِکھݨ پڑھݨ شروع کیتا، ایندے لکھݨ تے رسم الخط دی شکل چاہے جیجہی وی ہووے ، ایہ حقیقت ہے جو او لکھیندا اپݨی ماء ٻولی ا چ ای ہا۔ اساں آکھ سڳدوں جو سرائیکی ازل توں لِکھݨ پڑھݨ ا چ آئی ہے، اونویں تاں دنیا دی ہر چیز تبدیل تھیندی راہندی ہے ، پر سرائیکی وسیب نال ایجھا ظلم تھیا جو اساݙی کوئی چیز وی سلامت نی ریہی ۔ اساݙی زبان ، زبان دا ورثہ تے ایں دا رسم الخط وی ویندا ریہا۔ احٖ دے رسم الخط دی ڳالھ کروں تاں ہک ہزار سال توں سرائیکی نور نامہ نسخ ا چ آندا پے۔ ایویں سرائیکی قاعدے قاضی فخر الدینی راضی 1893ء توں گھن تے مولانا عبید اللہ سندھی ، اختر وحید انصاری ،دلشاد کلانچوی ، ظامی بہاولپوری، ابن قیصر، اسلم رسول پوری ، نور احمد سیال ، راہی گبول، قاصر فریدی ، سجاد پرویز، زبیر بن قاسم، معین قریشی ،عبدالطیف بھٹی ، نذیر احمد بزمی تے پروفیسر شوکت مغل دے قاعدے لکھئے ویندے ریہے۔ قلمی قاعدے وی ڈھیر تعداد ا چ ملدے ہِن۔ ایویں دیرہ اسماعیل خان سمیت وسیب دے ݙوجھے علاقیاں ا چ سرائیکی قاعدے لکھئے ڳئے ۔ اتھوں کوچ کر ونڄݨ آلے ہندوستان دے سرائیکیاں دیوناگری رسم الخط ا چ سرائیکی قاعدے لکھئے ، پر اصل کم اوں ویلھے تھیسے جݙاں وسیب دے لوکاں کوں اپݨے دیس دا اختیار ملسے۔ وسیب دے صاحب حیثیت لوک ودھ چڑھ تے سرائیکی قاعدے چھپوا تے نہ صرف اپݨے ٻالیں بلکہ سرائیکی وسیب دے پرائیوٹ تعلیمی اداریاں ا چ وی سرائیکی قاعدے نیکی تے ثواب سمجھ تے پُڄاون تانجو سرائیکی تعلیم عام تھی سڳے۔ اساں ایں ویلھے تئیں اپݨا مقصد حاصل نی کر سڳدے ۔ جݙاں تئیں سرائیکی دھرتی دی زبان نہ پڑھوں ، ایہ ڳالھ یاد رکھݨ دی ہے جو ٻالیں کوں انہاں دی ماء ٻولی توں پرے رکھ تے حکمرانیں ٻہوں وݙا جرم کیتا ۔ ݙیکھو کتھائیں اساں خود وی اپݨے ٻالیں کوں سرائیکی نہ پڑھاوݨ دے جرم ا چ برابر شریک تاں کائنی ؟

پروفیسر شوکت مغل دا سرائیکی لسانیات تے ٻہوں وݙا کم ہے۔ انہاں اپݨی کتاب ’’ سرائیکی دیاں خاص آوازاں دی کہاݨی ‘‘ ا چ سرائیکی دے قدیم رسم الخط دے دراوڑی دور توں گھن تے مختلف ادوار دے نمونے درج کیتے ہن تے ایں دے نال سرائیکی قاعدہ جات دی تریخ وی درج ہے ۔ نال ای انہاں کانفرنساں دا وی حوالہ جات دے نال ذکر کیتا ہے جیرھا سرائیکی رسم الخط طے کرݨ دے سلسلے ا چ منعقد تھیاں ۔ کانفرساں دی رپورٹاں پڑھݨ نال اندازہ تھیندے جو سرائیکی زبان تے سرائیکی رسم الخط کیتے کیا کیا کوششاں تھیاں تے کتنے نامور لوکاں ایں عمل ا چ حصہ گھدا ۔

1962ء ا چ ملتان ا چ منعقد تھیوݨ آلی کانفرنس ا چ سیٹھ عبیدالرحمن بہاولپوری، ارشد ملتانی ،علامہ نسیم طالوت ، میر حسان الحیدری ، ڈاکٹر مہر عبدالحق، ریاض انور ایڈووکیٹ، مولانا نور احمد خان فریدی ، اختر علی خان بلوچ، نواب غلام قاسم خان خاکوانی موجود ہَن۔ سیٹھ عبید الرحمن ایں کانفرنس دے سربراہ مقرر کیتے ڳے ۔ سرائیکی ناں تے اتفاق انہاں دے حصے ا چ آیا۔ ایں موقع تے سرائیکی رسم الخط تے سرائیکی قاعدہ کمیٹی بݨی، جیں اپݨا کم ڈھیر عرصے تئیں جاری رکھیا۔ 1962ء توں 1974ء دے عرصے ا چ مختلف قاعدے تے تجویزاں سامݨے اَمدیاں ریہاں ۔ 1975ء ا چ ملتان ا چ ہک وݙا بریک تھرو تھیا ، خانوادہ درگاہ عالیہ حضرت حافظ جمال اللہ ملتانی دے ہک فرزند فرید پیر زادہ جیرھے ریلوے ا چ ڈی پی او دے اہم عہدے تے تعینات ہَن ملتان ا چ ترائے ݙینھ واراں دی عالمی سرائیکی کانفرنس دا انعقاد کیتا تے کانفرنس دے اخراجات دا ڈھیر حصہ خود برداش کیتا۔ کانفرنس 12 تا 16 مارچ 1975ء ریلوے انسٹیٹیوٹ ملتان ا چ منعقد تھئی۔ لندن توں ڈاکٹر کرسٹوفر شیکل دی شرکت ٻہوں اہم ہئی جو او سرائیکی تے ڈاکٹریٹ کریندے پئے ہن۔ انہاں سب توں ودھ زور سرائیکی گرائمر، سرائیکی رسم الخط تے بطور خاص سرائیکی قاعدے دی تیاری تے زور ݙتا۔ بہاولپور توں شہزادہ مامون الرشید عباسی، سیٹھ عبید الرحمن ٻہوں وݙے اکابرین تے قافلے دے نال شریک تھی تے اعلان کیتا جو پنجاب دے ظالم حکمرانیں بندوق دی طاقت نال اساݙی بہاولپور صوبہ تحریک کوں ختم کر ݙتے ، پر انہاں کوں پتہ کائنی جو اساں ہار منݨ آلے کائنی ۔ ہُݨ اڳوں دی ڳالھ کریندوں تے بہاولپور دی بجائے اپݨی زبان ، ثقافت تے جغرافیے دے مطابق مکمل سرائیکی صوبے دا مطالبہ کریندوں ۔ ایں موقع تے نواب مامون الرشید عباسی تے عبیدا لرحمن دی کوشاں نال سرائیکی صوبے کیتے اہم فیصلے تھئے۔ ایں کانفرنس ا چ سرائیکی دا نقشہ وی سامݨے آیا جیرھا 1972ء ا چ بہاولپور دے فرزند ریاض ہاشمی دی انگریزی کتاب ’’ دی بریف نوٹ آف بہاولپور ‘‘ ا چ شائع تھی چکیا ہا تے جیں ا چ مکمل سرائیکی صوبے دی ڳالھ تھئی ہئی۔ ایں کانفرنس دی ݙوجھی کامیابی سرائیکی رسم الخط تے سرائیکی قاعدے تے اتفاق ہا۔ ایں موقع تے رسم الخط کمیٹی بݨی ،ایں دے سربراہ وی سیٹھ عبید الرحمن ہن تے ایں دے ممبران دیرہ اسماعیل خان توں ظفر مرزا ایڈووکیٹ، ڈاکٹر مہر عبدالحق ، مولانا نور احمد خان فریدی ،اسلم رسول پوری ، واحد بخش پنڈت، دلشاد کلانچوی ، میر حسان الحیدری تے پروفیسر عطا محمد حاجی کثرت رائے نال موجود پنج اضافی حروف آلے سرائیکی قاعدے دی منظوری ݙتی تے 1975 ء توں احٖ تئیں سرائیکی کتاباں ، ر سالے تے سرائیکی اخبارات شائع تھیندے ریہے ۔ ادارہ جھوک جیرھا الحمد اللہ سب توں ڈھیر سرائیکی کتاباں، اخبار چھاپݨ آلا ادارہ بݨ چکیے وی ایں رسم الخط ا چ شائع تھیندا پے ۔ روزنامہ خبریں ملتان دا جیں دی اشاعت ٻہوں زیادہ ہووݨ دی وجہ توں ڈھیر پڑھیا ویندے، وی ایں رسم الخط ا چ شائع تھیندے۔

سرائیکی موجودہ سفر تے غور کروں تاں موجودہ رسم الخط ا چ ہک ہزار سال قدیم نور نامے دی شکل سامݨے امدی ہے۔ ایہ نور نامہ نسخ یعنی عربی رسم الخط ا چ ہے تے پڑھݨ آلیاں دی سہولت کیتے ایں تے اعراب وی لاتے ڳے ہن ۔ ایہ نور نامہ صدیاں توں سرائیکی وسیب دے گھراں ، قرآن مجید دی تلاوت دے بعد پڑھیا ویندے۔ سرائیکی ماہر لسانیات ڈاکٹر مہر عبدالحق ایں کوں ہک ہزار سال توں وی ڈھیر قدیم سرائیکی شاعری دا ناں ݙتے۔ البتہ حافظ محمود شیرانی ایں کوں 1054ء دی تصنیفݙسی ہے۔ ایویں تاریخ پاک و ہند ا چ 1107ء توں 1111ء دے وچالی عرصے دی تحریرݙسائے۔ سرائیکی زبان ا چ لکھئے ڳئے نور نامے دی قدامت دے نال سرائیکی املاء دا مسئلہ وی سامݨے امدے۔ جیویں جو پروفیسر شوکت مغل نور نامے کوں نویں سروں مرتب کر تے ایں ا چ سرائیکی دی موجودہ املاء کوں شامل کیتا تے ایں ا چ سرائیکی دے ودھ حروف ٻ، حٖ ، ݙ، ڳ ، ݨ دے استعمال دی صورت حال کجھ ایں طرح اوکھی تھئی جو گھراں ا چ پڑھݨ آلی ٻڈھیاں تریمتں جیرھے حروف تہجی نال واقف کائنی، الجھنیں دا شکار ہِن تے میکوں ٻہوں سارے بزرگ تریمتاں شکایت کیتی ہے جو جھوک توں شائع تھیوݨ آلا نور نامہ اساݙے کیتے اوکھ پیدا کریندا پے ۔ وجہ ایہا ہے جو اساݙی انہاں مستورات سرائیکی قاعدہ کائنی پڑھیا ، او سرائیکی دے وادھو حروف دی صورت خطی توں واقف کائنی۔ جتھاں تئیں رسم الخط نسخ دی ڳالھ ہے تاں ایہ وی سرائیکی تحریر دی لوڑھ پوری نی کریندا جو عربی ا چ ودھ خوبیاں آلی او صوتیات شامل کائنی جیرھے سرائیکی تے سندھی ا چ ہِن۔ عربی ا چ لکھئے ڳئے سرائیکی نور نامے ا چ املائی مسئلے بذات خود ایں دا اعتراف تے اظہار کریندے نظردن ۔ ایں سانگے سرائیکی قاعدے تے سرائیکی رسم الخط دے مسائل کوں سمجھݨ تے حل کرݨ دی لوڑھ اے جو ایہ لسانی تعصب یا تنگ نظری کائنی بلکہ علمی ڳالھ ہے ۔ زبان اظہار دا وسیلہ تے قدرت دا انمول تحفہ ہے ۔ اینکوں نفرت دے ہتھیار دے طور تے استعمال کائنی کیتا ونڄݨا چاہیدا۔ سچی ڳالھ تاں ایہ ہے جو اساں سب زباناں پڑھدے آندے ہیسے ، کہیںکوں کوئی اعتراض کائنی لیکن سرائیکی آئی تاں اعتراض کیوں ہے؟ میں سمجھداں جو سرائیکی زبان تے سرائیکی دی انج لسانی شناخت تے اعتراض در اصل تعصب تے تنگ نظری ہے۔

اردو ہووے یا سرائیکی، پنجابی ، پشتو ، بلوچی تے سندھی وغیرہ ، اپݨا رسم الخط کہیں دا وی کائنی۔ ایہ سارے تانگے مانگے تے گزارہ کریندیاں پیاں ہِن ۔ انہاں ساریاں زباناں کیتے ہم آواز ملتان ز ذ، ض ظ، ث س ص،ت ط، ح ہ ، ع ا وغیرہ ودھ ٻوجھ ہِن ۔ جݙاں جو زباناں دیاں جیرھیاں اپݨیاں ضرورتاں ہِن او پوریاں نی تھیندیاں پیاں۔ انہاں مسائل دے حل کیتے مذکورہ بالا ساریاں زباناں دے ماہر لسانیات کوں سر جوڑ تے ٻہݨا چہیدے تے قابل عمل حل پیش تھیوݨا چاہیدے ۔ اگر ہک ݙوجھے تے لسانی تعصب دے فتوے لڳدے ریہے تے اپݨے ملک تے اپݨے گھر دے اندر لسانی برتری دی بے فائدہ جنگ جاری رکھی ڳئی تاں وی کوئی زبان اڳوں کائنا ودھسے ۔ بلکہ بے فائدہ جنگ ا چ زباناں دے ختم تھیوݨ دا وی خطرہ موجود ہے۔ ضرورت ایں ڳالھ دی ہے جو جݙاں تئیں زباناں دے اپݨے اپݨے رسم الخط رائج کائنی تھیندے ، ایں ویلھے تئیں جیرھا رسم الخط حاصل اے ،ایں تے ’’ گزارہ ‘‘ کریندے ہوئے زباناں دے ورثہ کوں محفوظ کیتا ونڄے ۔ ایں کیتے ضروری ہے جو لسانی تعصب دے ناں تے قائم کیتی ڳئی فتویٰ ساز فیکٹریاں کوں بند کیتا ونڄے تے سرائیکی وسیب دے پرائمری تعلیمی اداریاں ا چ سرائیکی زبان تے سرائیکی قاعدہ پڑھاوݨ دا اہتمام کیتا ونڄے ۔

حوالہ

·        معروف سرائیکی دانشور سئیں ظہور دھریجہ دی کتاب سرائیکی قلم قبلیہ وچوں چوݨ