سرائیکی خطے وِچ اَبلاغ دی راہ وِچ اڑاند

از: ڈاکٹر خالد اقبال جیکر انسان دیاں ضرورتاں کوں سامنے رکھیندیاں گالہہ کروں تاں پہلے ساکوں اوندے عمل‘ سوچ احساس تے شعور وغیرہ دا مطالعہ کرناں پوسی‘ ڈوجھا اے جو ابلاغ دی ساخت اتے عمل کوں سامنے رکھناں پوسی ۔ ابلاغ دی راہ وچ ڈو طرحاں دیاں رکاوٹاں آندین ۔

(۱)طبعی رکاوٹاں

(۲)نفسیاتی رکاوٹاں

ابلاغ دی راہ وچ وتھ (فاصلہ) بہوں پہلے توں لا‘ ہن تائیں بہوں وڈی رکاوٹ ہے‘ وت جڈاں رَل مل تے راہون دا احساس پیدا تھیاتاں وَل ہک وستی‘ گوٹھ کنوں ڈوجھی وستی‘ گوٹھ تائیں سنیہا پجاون دی ضرورت محسوس تھئی ۔ ایں ضرورت پاروں لوک پیدل‘ گھوڑے‘ گڈوں ‘خچر تے بہہ تے اپنا پیغام پجیندے ہِن فاصلاتی رکاوٹاں تے قابو پاون سانگھے مشیناں دی ایجاد بہوں فائدے مند تھئی مثلاً اجوکے دور وچ ٹیلی فون‘ پرنٹر‘ تار‘ ٹیلی فیکس‘ ریڈیو‘ ٹیلی ویژن‘ وائرلیس‘ کمپیوٹر‘انٹرنیٹ‘ موبائل فون نے بہوں ساری وتھ مُکا ڈتی ہے ۔ پر سرائیکی وسیب دی بہوں ساری آبادی‘ اجوکے دور دیاں ‘ وتھ مکاون والیاں انہیاں سہولیاں کنوں محروم ہے تے اج وی روہ ‘ روہی ‘ تھل‘ دمان دے اکثر علاقیاں دے لوک اپنا پیغام;223; سڈ‘ اپنی محدود آواز پاروں اگتے نی پجاسگدے جو انہاں علاقیاں وچ جیکر کوئی ناخوشگوار واقعہ تھی ونجے تاں اوندی اطلاع میڈیا ۔ عدالت‘ ایوان تک بہوں ڈینہاں بعد‘ اصل حقائق‘ شواہد وچ تبدیلی توں بعد آن پجدی ہے ۔

افواہ اتے پراپیگنڈہ لفظ پراپیگنڈہ دے پچھوکڑ در ڈیکھوں تاں پتہ لگدے جو لفظ پراپیگنڈہ دا مفہوم سماج دی اصلاح اتے نیکی دا ودھارا ہئی اتے ایندے الٹ کون پراپیگنڈہ استعمال تھیندا ہئی ۔ جیندے وچ کوڑ بتوڑتے افواہ کنوں کم گھداویندا ہئی ۔ پراپیگنڈے دی پہلی کتاب ’’ ارتھ شاستر‘‘ مرتب کیتی گئی ہئی ۔ جینکوں حکومت دے حق وچ لکھیا گیا ہئی تاں جو عوام حکومت دے ڈسائے ہوئے دگ اُتے ٹرن اُتے اُوندی حمایت کرن مگر اج کل پراپیگنڈہ اپنے منفی مفہوم وچ استعمال تھیندے ۔ ایندا ناں سُنڑدے ای عوام دے دلاں وچ نفرت پیدا تھی ویندی ہے ۔ ساڈا سماج ہولے ہولے کنزیومر سماج بݨنڈا ویندے ات پاروں اساں ہر روز مختلف چیزاں بارے اخبارات‘ ریڈیو‘ ٹیلی ویژن توں جو مختلف اشتہارات سنٹر دے یا اخباراں وچ پڑھدے‘ ڈیہدے ہیں اے کمرشل پراپیگنڈہ دے زمرے وچ آندن ۔ پراپیگنڈہ ابلاغ دی ہک ٹیکنیک ہے ‘ جیندے ذریعے لوکاں کوں حمایت یا مخالفت در ٹوریا ویندے ۔ اَجوکے دور وچ رائے عامہ کوں تبدیل کرن سانگھے پراپیگنڈہ غیر معمولی اہمیت رکھیندے ۔ انفرادی اتے اجتماعی سطح اُتے اے عمل ہن ہک سائنس اتے ٹیکنالوجی دی حیثیت رکھیندے ۔ خاص طور تے کمپیوٹرٹیکنالوجی نے ایں حوالے نال ناقابل یقین کردار ادا کیتے ۔

نفسیاتی رکاوٹاں :

سرائیکی وسیب دے لوکائی دی سوچ‘ عمل‘ احساس اتے شعور دا جیکر نفسیاتی اعتبار نال مطالعہ کیتا ونجے تاں نفسیاتی رکاوٹاں یعنی (نامکمل اظہار)دی پرتاں کھل سکدین ۔ جیڑھے سماج وچ شرح خواندگی نہ ہون برابر ہووے اتے او سماج جاگیرداری‘ وڈیرا شاہی تمن دار‘ گدی نشینی اتے سرمایہ داری دے آسیب دی زد وچ ہووے اتھاں اظہار رائے دی آزادی نامکمل ہوندی ہے کیوں جو بالا دست طبقہ اپنے مفادات دی خاطر ہرگز اے نی چاہندا جو رَبی ّ وسائل دی تقسیم برابر ہووے ۔ اونی چاہندا جو ذراءع آمدن تے تخلیقی صلاحیتاں دے مواقع کہیں بئے کوں ملن ۔ زرعی پیداوار‘ اوندے ذخیرے‘ ترسیل اتے تجارت وچ بالا دست طبقے دی قبضہ گیری دی شدید خواہش اونکوں مجبور کریندی ہے جو اوزیر دست کمزور‘ محروم‘ مفلوک الحال لوکاں کوں سوچن دا رستہ ای نہ ڈیوے جو او بنیادی ضرورتاں کنوں محروم کیوں ہے؟ اوندے بالاں کیتے تعلیم دے دروازے کیوں بند ہن؟ انہاں کوں دوا دارو دی سہولت کیوں نئیں پئی ملدی اَتے ترقی دے بئے راہ رستے کیوں بند ہِن؟ حالات دی‘ سماج دی‘ ایں جکڑ بندی کوں اللہ دی رضا سمجھیا ویندے اَتے بہوں پریشانی دی صورت وچ استخارہ‘ تعویذ ‘ نقش ‘ وظاءف اتے بھوپیاں دا سہارا گھنداویندے ۔ کہیں وی پریشانی دے دوران اعصاب دی ترٹ بھج تے جادو ٹونے دیاں علامتاں رَل مِل ویندین ۔ جتھوں بھوبیاں تے عاملاں دے مزے تھی پوندن حالانکہ گالہہ اِیں ہے جیکر کوئی بندہ جتلا شدت نال‘ کہیں شے بارے سُچیسی اوہو جھئیں حالات تے واقعات اونکوں پیش آون پئے ویندن ۔ عالمی شہرت یافتہ ماہر نفسیات کارل یونگ اینکوں ’’ ہم واقعیت‘‘ آہندے جاں جو مایوسی اَتے ڈیپریشن توں بچن کیتے نویں سوچ‘ احساس اَتے ماحول درکار ہوندے ۔

مذہب اَتے سیاست دی سانجھ‘ شہری اَتے دیہی وسینکاں دے فرقے اَتے عقیدے کوں استعمال کرتے استحصال کریندی ہے ۔ جیندی وجہ نال اُنہاں دا اظہار رائے حق دہی ’’ووٹ‘‘ غلط استعمال تھی ویندے ۔ جمہوریت وچ ’’ووٹ‘‘ اظہار رائے دی آزادی دا بہوں وڈا حق ہے پر ایندے استعمال وچ اڑاند دی بہوں ساریاں وجوہات وچوں سماج کوں ذات‘ برادری ‘ قبیلے وچ تقسیم کرن ہے ۔ عام بندہ‘ محنت کش مزدور‘ رہائشی مکان‘ اَتے کاشتکار‘ قطعہء زمین‘ کاشتکاری دے آلات دا مالک نی ہوندا اِت پاروں اوندی زبان توں روز مرہ یا محاورے دے الفاظ کجھ ایں طرحاں سنن کوں ملدے ہِن

’’اساں تاں سائیں دے نوکر‘‘۔۔۔’’ہتھ بدھل غلام ہیں سائیں ‘‘

’’جینویں تہاڈا حکم سئیں ‘‘۔۔۔’’ساڈی کیا مجال سئیں ‘‘ پیٹ نہ پئیاں روٹیاں سبھے گالہیں کھوٹیاں ‘‘

ایں طرح کلام کریندی خلق خدا ‘ اَدھورے اظہار نال ‘ اپنے اور اپنے خاندان تے تھیون والی ہر زیادتی کوں مالک دی مرضی سمجھدی ہے حالاں جو اے بہوں وڈا مغالطہ ہے ۔

دیہی سماج‘ اپنے وسبے ‘ رہتل‘گوٹھ‘ وستی یا چک توں ‘ لڈلڈا (ہجرت) جبرا تے ظلم دے خلاف احتجاج دی ہک صورت ہے ۔ اِیندی وجہ معاشی‘ سماجی نا انصافی‘ اخلاقی قدراں دی پائمالی یا نفسیاتی سطح اُتے ذلت دا احساس ہوون ہے ۔ سرائیکی وسیب دی کثیر آبادی ہک مدت کنوں کراچی‘ بلوچستان اَتے پاکستان دے بئے چھوٹے وڈے شہراں وچ مہاجر ونج تھیندی پئی ہے ۔ جتھ انہاں کوں بئے بہوں سارے درپیش مسائل دے نال نال ’’ اپنی لسانی اتے ثقافتی‘‘ سنجان دے گم تھیون دا مسئلہ پیدا تھیندے ۔ سماجی اَتے معاشی حیثیت نہ ہوون پاروں او مرتبہ رکھن والے دی ثقافت اَتے زبان کوں ترجیح ڈیندن ۔ کوئی دی بئی زبان الاون دی شعوری کوشش دے باوجود چغلی کرڈیندے تے اینجھے لوک اظہار مکمل اعتماد نال نی کرسکدے ۔ سرائیکی وسیب وچ ڈاکٹر اپنے مریض کوں صحت اتے مرض دے حوالے نال نی ڈیہدا بلکہ اونکوں اوندی ’’مالی اتے سماجی‘‘ حیثیت دے تناظر وچ ڈیہندے نہ صرف اے بلکہ ڈاکٹر اَتے مریض دی بولی ان بولی بن ویندی ہے اتھاں ان بولی توں مراد ہے ۔ مقصد اے‘ جو بولی ڈاکٹر بلیندے او مریض کو سمجھ نی آندی‘ اَتے جو مریض اپنی کیفیت بیان کرن چاہندے او ڈاکٹر نی سمجھدا‘ محض اشاراتی زبان دے نال اظہار دی وِتھ آویندی ہے ۔ سرائیکی خطے دی ڈگھ آبادی‘ جیڑھی جاگیرداری‘شاطر چالاں دی وجہ کنوں پولیس ‘ پٹواری دے ہتھوں ذلت بھگیندی عدالتی نظام وچ وَنج پجدی ہے اتھ سائل اتے وکیل یا عدل کرسی دی زبان انگریزی‘ اردو ہون پاروں سائل دا اظہار محض فریاد بن تے رہ ویندے۔

انداز فکر وچ تبدیلی‘ ابلاغ دی راہ رکاوٹ بن ویندی ہے اَتے ایندے اپنے نفسیاتی محرکات ہوندن ۔ مثال دے طور تے پولیس یا انتظامیہ دے ملازمین بارے اکثر لوکاں دی رائے ہے جو اے طبقہ سب کنوں زیادہ رشوت خور ہِن ۔ حالانکہ ضروری نئیں جو پولیس اَتے انتظامیہ دے سارے ملازمین رشوت خور ہوون ۔ انہاں وچوں ایماندار وی ہوسکدن ۔ اینویں اِی بہوں سارے افراد‘ اداریاں بارے سینہ بہ سینہ بیان کردہ گالہئیں وچ فرق ابلاغ اَتے اظہار وچ وِتھ کوں ظاہر کریندن ۔ ایندے وچ کوئی شک نی جو ثقافت دے حوالے نال سرائیکی وسیب دی انچ سنجان ہے اَتے سرائیکی وسیب دے وسینک اپنی تہذیب ثقافت نال بہوں پیار کریندن ۔ ٹیلی ویژن تے اشتہار ڈیندے ویلھے ایں گالہہ تے بھانویں جو غور کیتا ویندے جو اے اشتہار کنہاں لوکاں کیتے ہے اَتے انہاں دی تہذیب ثقافت کینجھی ہے؟ مثلاً جنوبی پنجاب کاشتکاراں کیتے کہیں زرعی دوائی یا چاء دی پتی بارے اشتہار ڈیوناں ہووے اکثر اِتھ دے لوک فنکاراں گلوکاراں ‘ آرٹسٹاں کوں ماڈل بنایا ویندے ۔ لوک فنکار کیوں جو انہاں دے جذبات احساسات دا ترجمان ہوندے ۔ اُوندی اُوں چاہت پاروں لوک اشتہاری بارے متوجہ ضرور تھیندن پر ایں وسیب وچ کجھ زرعی کمپنیاں اتے کجھ ڈوجھیاں بݨاون والیاں کمپنیاں دے ڈو نمبر مال پاروں لوکاں استعمال تھیون والی شئے اتے اپنے ہیرو (فنکاراں ) بارے شک دا اظہار کرن شروع کرڈتے جو گیتاں ‘ لوک گیتاں وچ سُر لاون والا‘ ملٹی نیشنل اَتے نیشنل کمپنیاں دے نال رَل تے ساڈے نال دروہ کریندا کھڑے ۔

عام بندہ جیندے کول کوئی سفارشی رقعہ ‘ کہیں دا وزٹنگ کارڈ کوئے نی اوندی شنوائی کہیں سرکاری دفتر تک بہوں مشکل ہے ۔ جے سرکاری دفتر داخل تھی ونجے تاں اتھ وڈے صاحب تک پجن سسٹم دی اینجھی خرابی ہے جو عام بندہ سرکاری دفاتر بارے نفرت رکھن پئے گئے‘ کیوں جواوندے مسائل بارے اوندی گالہہ سنی ای نئیں ویندی ۔ جیندے پاروں لوکاں مضبوط مالی‘ سماجی‘ سیاسی‘ صحافی‘ سرکاری‘ مذہبی شخصیات نال جڑت ‘ اوندی خوشامد‘ صفت صفات بیان کرن‘ اوندی ہر جائز ناجائز منن وچ اپنی عافیت سمجھی ہے کیوں جو اُوندے فرمان تے لوکاں دے تھانے‘ سرکاری دفاتر‘ کچاہریں وچ تمام مشکل کم کار آپوں آپ تھی ویندن ۔ ایندا نتیجہ اے تھئے جو جمہوریت اَتے جمہوری پارٹیاں دے باوجود لوک سیاسی جماعتاں دے نظریات منشور دی بجائے دے نال کھڑدن ۔ بھانویں او مضبوط بوتا ‘ اخلاقی‘ مالی لحاظ نال کرپٹ ہے یا اُوندے وچ سو طرحاں دیاں خرابیاں ہِن ۔

سرائیکی وسیب وچ تریمت بہوں مظلوم ہے ۔ دیہی وسیب وچ خاص طور تے عورت جاگیرداری‘ سرداری نظام دیاں پرانیاں روایات دی پابند ہے ۔ تے سماجی نا انصافی دا شکار ہے ۔ سرائیکی ادب تریمت بارے ظلم ستم‘ عدم مساوات اَتے غلط روایات دی بہوں حد تک نشاندہی کیتی ہے ۔ پرتریمت دے ڈکھاں دا مداوا قانون دی عمل داری دی صورت وچ اِی ممکن ہے ۔ جیندی راہ وِچ بہوں ساریاں رکاوٹاں ہِن ۔ تریمت دا اغواء‘ تریمت اَتے تشدد تیزاب سُٹن‘ وراثتی جائیداد وِچ خواتین وارثان دا لازمی حصہ وٹہ سٹہ‘ قرآن نال شادی‘ ونی‘ ولور‘ کاروکاری‘ شہری اَتے دیہی خواتین کیتے تعلیم دے مواقع‘ روزگار دے مواقع‘ سرکاری اداریاں وچ خواتین کیتے ڈے کیئر سنٹرز‘ انہاں کیتے ملازمتاں وچ کوٹہ‘ اَتے پئے ڈگھ سارے مسائل اَتے معاملات عملی توجہ منگدن ۔ تریمت رسماں ‘ ریتاں رواجاں وِچ قید رہون دی وجہ نال‘ تے قوت گویائی دی پابندی پاروں ہے ۔ جیندی ہک مثال اے ہے جو آکھیا ویندے تریمتیں بہوں الیندین ۔ تریمیتں ہک بئے کوں جڈاں ملدین تاں بہوں جزئیات وچ گالہیں کریندین حتیٰ کہ تریمتیں ‘ تریمتیں کوں گھر دے بوہے تائیں جڈاں الوداع کرن ویندیں تاں اُتھائیں کھڑیں گھنٹہ اَدھ گھنٹہ گالہیں کرییندین ۔ اے سب کجھ روایات اَتے اظہار دی پابندیاں دا اثر ہے ۔ جیڑھے سماج وچ بندہ یا تریمت آزادئ اظہار کنوں محروم تھی ونجے تاں وت اُتھاں ابلاغ دی راہ وچ پابندی ترقی دی رکاوٹ دا سبب بنڑدی ہے ۔ اے اکھویندے ۔ جینویں جو سرائیکی وسیب دے بہوں سارے دور اَفتادہ علاقیاں وِچ وڈیریاں ‘ تمن داراں ۔ جاگیرداراں اَتے خاص طبقے دی حکمرانی ہے ۔ خوشامدی ‘ چاپلوس لوک صرف اِیں بالا دست طبقے دیاں خوبیاں بیان کریندن اَتے اُنہاں دے ظلم و ستم دے واقعات اَتے اُنہاں دیاں اخلاقی خامیاں کوں پوشیدہ رکھیا ویندے ۔ اِتھ کر عوام دی حیثیت بھیڈاں بکریاں وانگوں ہوندی ہے ۔ اِتھا ں انسانی جذبات اُنہاں دے سینے وچ دفن تھی تے رِہ ویندن ۔ اِیں طرحاں دیاں بندشاں کوں تروڑ ناں وی میڈیا دی ذمہ داری بنڑدی ہے ۔ کیوں جو ہِن ذراءع ابلاغ آزاد ہے ۔ ذراءع ابلاغ دے کارکناں دا اے فرض بنڑ دے جو او بالا دست طبقات دیاں خامیاں کوں سامنے گھن آوے تاں جو عوام سکھ دا ساہ گھِنن تے اُنہاں دے مسائل دی حل تھیون جیندے نال وسیب وچ قانون دی‘ تے سماج دی‘ اصلاح دی راہ ہموار تھیسی ۔ انسان بنیادی طور تے آزاد پیدا تھئے ۔ اُوندا پیدائشی تعلق کہیں ذ ات برادری ‘ کہیں جنس اَتے کہیں مذہب نال بعد وِچ جڑدے ۔ انسان حقوق سبھے اِنساناں کیتے برابر ہِن ۔ انسان دے بنیادی حقوق ہک ڈوجھے دی عزت‘ برابری دا درس ڈیندن ۔ بنیادی اِنسانی حقوق دی گالہہ اے یاد ڈیویندی ہے جو ہر ہک کوں غذا خوراک روزگار ملے ۔ ہک ڈوجھے دے حقوق دا احترام ہووے‘ اِیندے نال نال اپنی ذمہ داریاں دا احساس ہووے سرائیکی خطے دے لوک بہوں سارے اُلجھاوے (نفسیاتی رکاوٹاں ) اَتے اُدھراویاں (ڈر ۔ خوف) دا شکار ہِن ۔ اِیں اُلجھناں اَتے کشمکش دیاں مجموعی چار بنیادی وجوہات ہِن:

اقتصادی وسائل تے قبضہ گیری

نظریاتی طور تے سیاسی‘ طبقاتی‘ مذہبی گروہی ونڈوتیر

نفسیاتی‘ اقدار اَتے احساسات دی ونڈوتیر

سماجی عدم مطابقت (قبائلی نظام‘ جاگیرداری دی زور آوری)

ذہنی کشمکش دیاں ڈو وجوہات ہوندین:

اندرونی کشمکش یا ذہنی اُلجھاوے

بیرونی کشمکش یا اُلجھاوے

انفرادی سطح اُتے کشمکش دی وجہ اظہار دی آزادی نہ ملن پاروں منفی جذبات اَتے احساسات دا ابھرن جیندی وجہ نال قدراں اَتے رویہ ڈوجھے لوکاں بارے بدل ویندے تے تصادم دی راہ ہموار تھیون پئے ویندی ہے ۔ نفرت اَتے غلط فہمی ودھدی ہے کشمکش یا ذہنی سطح اُتے نفرت یا غلط فہمی کوں دور کرن سانگھے ضروری ہے جو مکالمے دی فضا ہموار کیتی ونجے ۔ اظہار دی آزادی ہووے عام لوکاں کیتے ترقی دے یکساں مواقع پیدا کیتے ونجن‘ کشمکش کوں ودھن نہ ڈتا ونجے اتے چھیکڑ افراد ۔ طبقات‘ رلے رل تے ہک ڈوجھے نال تعاون کرن ۔ ہک وسیب وچ بہوں سارے لوک‘ گروہ ۔ برادری دی شکل وچ اپنے اپنے احساسات‘ جذبات‘ خیالات‘ صلاحیت‘ذہانت‘ افتادطبع‘ اپنی روایات تے ثقافت‘ اپنی زبان الیندے بلیندے رہندے پئے ہوندن ۔ اے ساریاں گالہیں وسیب دے مختلف رنگاں کوں ظاہر کریندن ۔ ھیں رنگارنگی دا ناں جیون جوگ ہے ۔ سانجھے اعتقادات‘ نظریات‘ زبان‘ ثقافت دے باوجود بندہ‘ بندے نال رَل تے وَسوں کوں وسا سکدے‘ کیوں جو سانجھ اتے ان سانجھ دا ناں حیاتی ہے ۔ لوکاں بارے تعمیری رویہ ای وسیب کوں سوہنا بنا سکدے ۔

1970ء کنوں پہلے دا سرائیکی وسیب اپنے حق حقوق بارے بہوں زیادہ احساس نہ رکھیندا ہئی ۔ اواپنے حق حقوق دی نفی کرتے ڈوجھیاں کوں ترجیح ڈیندا ہئی‘ بہوں سارے معاملات بارے چپ رہندا ہئی ۔ اُوندا رویہ معذرت خواہانہ ہئی ۔ اے گالہیں عام سطح دے بندے دے حوالے نال ہِن ۔ مگر سرائیکی وسیب دا تخلیق کار‘ دانشور پولٹیکل ورکراَتے خاص طور تے شاعر وانجھ تے دروہ دے موہری ڈینہہ توں لا اج تائیں اُشاک رہے ۔ شاعری سرائیکی وسیب دا سب کنوں وڈا ابلاغی نگال ہئی ۔ اِیں ابلاغی نگال راہیں سرائیکی سماج دے بندے کوں اِیں گالہہ دا احساس تھئے جو اپنے حق حقوق دی گالہہ کیتی ونج سکدی ہے ۔ جینویں ڈوجھیاں دا احترام لازمی ہے اِینویں اِی اپنا احترام وی ضروری ہے ۔ اَجوکے دور وچ بہوں سارے گجھے تے اَن گجھے مسائل اَتے اُنہاں دے حل بارے میڈیا راہنمائی کرنی ہے ۔

MubasherKaleem (talk) 13:00, 10 June 2019 (UTC)