سرائیکی ادب وچ تنقید دی روایت

سرائیکی ادب وچ تنقید دی روایت

از: ڈاکٹر خالد اقبال

”تنقید“۔۔۔”نقدِ تنقید“ کنوں ہے اتے ایندا مطلب کھرے کھوٹے وچ تمیز کرن ہے۔ یعنی کہیں وی شئے بارے درست یا غلط اتے گھٹ غلط ہوون بارے فیصلہ کرن داناں ہے۔ حقیقت اتے اصل کوں لبھن سانگے ضروری ہے جو غیر حقیقت اتے غیر اصل دی پچھان ہووے۔ جینویں جو مثال ڈتی ویندے اے جیکر کوئی بندہ(جناں) اصل شے گھنن چاہندے تاں ایندے کیتے اوندی پچھان اتے سنجان بہوں ضروری ہے ایں گن متوں حقیقت اتے اصلیت کوں گولیا نہیں ونج سگیندا۔

              ”ادب ہووے تے بھانویں آرٹ دا کوئی ڈوجھا نمونہ اُوندی چھان پھٹک کرن‘ اوندیاں خوبیاں‘ خامیاں دا ویورا کرن یا کہیں ادب پارے وچ لُکیئے ہوئے فکری پس منظر تائیں پجن تے اپنے عہد دی روایات نال اُوں ادب پارے دے جُرت کوں جانن‘ اوندا عصری ادب نال تقابلی جائزہ گھِنن اتے ایں سارے عمل دے پچھوں اوں ادب پارے دی صحیح ادبی حیثیت متھن تنقید اکھیندے“(۱(

سچ دی گول پھرول کیتے ہر علم اتے فن کوں وسیلہ بنایا ویندے تے ورتیا ویندے‘ پر۔ ہر علم اتے فن دے ورتارے دے کجھ اصول ہوندن جہڑے سدھے دگ اتے ٹریندن‘ سچ دی گول کیتے قدم قدم تے راہنمائی کریندن۔ ایں اصطلاحاً۔ آکھیا ویندے جو تنقید سچ اتے غیر سچ دے وچ امتیاز یعنی فرق کرناں ہے۔ ایہو ”اصول نقد“ آسادی پوری حیاتی دے چوگرد کڑا ہے۔  ولیم ہنری ہڈسن "Introduction of study of literature" وچ تنقیددی تعریف کریندے ہوئے لکھدن:

              ”تنقید او ادب ہے جیڑھا ادب دے متعلق لکھیا گیا ہووے تے جیندے وچ تعریف‘ تجزئیے تے بہانویں تشریح کرن دی کوشس کیتی گئی ہووے“۔(۲)

کہیں وی خطے دی قوم  دے ادب اتے فنون لطیفہ کوں اہم مقام حاصل ہوندے۔ ادب اتے فنون لطیفہ دی پرکھ سانگے تنقید دی لوڑ پوندی ہے۔ چنگے اتے معیاری یا اعلیٰ ادب دی تمیز یا پچھان کیتے تنقید بہوں ضروری ہوندی ہے۔ جینویں جو ٹی ایس ایلیٹ آہدے:”تنقید حیاتی کیتے ساہ گھنن دے برابر ہے“۔ تنقیدی ادب کیتے تنقیدی قاعدے اتے قانون یا اصول ضروری ہوندن جہڑے آساکوں نتارا ڈیندن جو ادب وچ تخلیق دی اہمیت کیا ہے کہیں وی تخلیقی مواد (شاعری یا نثر پارے) دے گن کیا ہن۔ اوندے وچ خامیاں یا نقص کیا ہن؟ ایں طراں اساں ادب اتے تنقید دے رشتے‘ سانگے دی گالہہ کریندے ہیں۔

بندہ ہمیش کنوں سچ دی گول پھرول وچ رھئیے تے سچ دی تلاش پاروں اوں نے ہر طرحاں دے علم‘ فن دے بنے ہوئے اصولاں کوں وی ورتیئے جیڑھے جو سچ دی گول پھرول وچ بندے دی مدد کریندن‘  تنقید کیا ہے؟ ایں بارے سید عابد علی عابد لکھدن:

              ”لفظ ”تنقید“ عربی زبان دے لفظ ”نقد“ وچوں نکلیے جیندا لغوی معنی کھرے تے کھوٹے وچ تمیز کرن ہے انگریزی زبان وچ تنقید کیتے "Criticism" دا کلمہ ورتیندے اتے ایں کلمے دا مآخذ عربی لفظ ”غربال“ ہے جیں توں انگریزی لفط "Garble" نکھتے۔ ”غربال“ دی اصلیت لاطینی ہے تے لاطینی دا تعلق کلمہ "Cret" نا ل ہے اتے "Cret" دے معنی ”پٹ پھرول“  کرن دے ہن پہلے کلمہ "Garble" دے ماتحت "Criticism" یا انتقاد دی تشریح کریندیں ہوئیں جو کجھ لکھیا ہے اوں توں اے گالہہ واضح تھیندی ہے جو تنقید دا کم اے ہے جو ادبی تخلیقات دی پرکھ پرچول کرتے اے فیصلہ کیتا ونجے جو کیڑھا حصہ جاندار تے با ثمر ہے اتے کیڑھا بیکار ہے“(۳)

تنقید دی اعلیٰ تے ارفع سطح وی ایہو ہے جو بندہ مختلف علوم دے وسیلے نال سچ دی تلاش وچ مگن رہوے  اتے تلاس دے ایں عمل وچ ہک موہری شئے جینکوں ورتیا ویندے اوہے تنقیدی صلاحیت یا تنقیدی گن۔ جینویں حیاتی دے ہر موڑ تے تنقیدی شعور دی ضرورت ہوندی ہے اینویں ای چنگے۔ اعلیٰ ادب دی سنجان سانگے تنقیدی شعور بہوں ضروری ہے۔

تنقید دی اہمیت کون سامنے رکھیندے ہوئے اساں جیکر سرائیکی ادب وچ تنقید در دید بھنواؤں تاں پتہ لگدے جو سرائیکی وچ تحقیق اتے تنقید دا منڈھ شخصیات نگاری اتے تذکرہ نگاری توں تھیندا پئے۔ انہاں تذکریاں وچ قدیم شاعراں ادیباں دا تعارف کوائف تے نمونہئ کلام پیس کیتا گئے۔ جنہاں وچ منڈھلی تنقیدی دے آثار وی نظر آندن۔ مقالہ ”سرائیکی ادبی تاریخیں دا تقابلی جائزہ“ جینکوں سید مختار علی شاہ نے لکھئیے۔ ایں مقالے وچوں سرائیکی تحقیق اتے تنقید جھات پیندی ڈسدی ہے۔

سرائیکی ادب اپنی تاریخ ثقافت اتے تہذیب توں انج کوئے نی۔ ایں حوالے نال وی سرائیکی خطے دی جو تاریخ انگریزی دور توں لکھت روپ وچ ملدی اے۔ جہڑی جو انگریزی یا اردو زبان وچ ہے تے ایندے منڈھلی شکل گزیٹیئر ہن یا قلمی نسخے ہن جنہاں توں سرائیکی تاریخ تہذیب ثقافت بارے جانکاری ملدی ہے۔ ایندے علاوہ سرائیکی وسیب دے قدیم شہراں دی تاریخ تے انہاں شہراں وچ وسن راہون والے شاعرں‘ ادیباں دا ذکر وی مل ویندے۔جتھوں سرائیکی زبان تے ادب دے مختصر جائزے دی روایت اگاں تھنیدی‘ ٹر دی نظر دی ہے۔ کیفی جامپوری دی ”سرائیکی شاعری“۔۔۔ تاریخ ادبیات مسلمانان پاک و ہند‘ وچ ”سرائیکی ادب“ جینکوں میر حسان الحیدری لکھیا‘ میر حسان الحیدری دا ایہ مقالہ سرائیکی شعر و ادب دے تذکرے دے نال نال سرائیکی ادب اُتے تنقیددی روایت دا مضبوط حوالہ ہے۔اتے بشیر احمد ظامی بہاولپوری ہوراں دی کتاب ”بہاولپور‘ ملتانی زبان و ادب“ اشاعت ۲۶۹۱ء وچوں وی سرائیکی موہری تنقید دے نقش ملدن۔

  قدیم سرائیکی شاعر تے ادیب‘ پروفیسر دلشاد کلانچوی‘ دمان‘ نصیر سرمد سائر دی وگھری زندگی اسلم رسولپوری‘ مشاہیر بہاولپور‘ مسعود حسن شہاب دہلوی‘ خلش پیر اصحابی دی کتاب ”ملتانی مرثیہ“۔ ”نقیبانِ کربلا“ وچ ”چند مزید سرائیکی شعراء کا تذکرہ“۔ ”گودڑی وچ لعل“ جینکوں امان اللہ ارشد‘ دلنور نور پوری ترتیب ڈتے‘ ایندے وچ ۲۱۱ سرائیکی شاعراں دے کوائف اتے کلام تے مشتمل ہے۔ ”سرائیکی شعری گلدستہ“ جینکوں غلام عباس حیدری تے حکیم فضل حسین ذوق ترتیب ڈتے‘ ۳۴ شعراء دے کوائف تے کلام کوں درج کیتا گئے۔ ”آکھیا مبارک شاہ“ دے عنوان دے نال‘ مبارک شاہ دے کلام بارے تنقیدی جھات‘ رحیم طلب ہوراں مرتب کیتی اے۔ ”سرائیکی دے ادیباں شاعراں دا تذکرہ ملدے۔ ”سرائیکی دے کجھ مہاندرے شاعر‘ سرائیکی ادب دی چنگیر‘ دلشاد کلانچوی ہوراں دی‘ سندھ وچ سرائیکی شاعراں دے حوالے نال سئیں اسلم رسول پوری دا کم جینویں جو ”بیدل سندھی“ حمل لغاری‘ قادر بخش بیدل دے حالات‘ زندگی‘ انہاں دا کلام تے اوندے بارے تنقیدی جھات بہوں اہمیت رکھیندے۔ اینویں حافظ جمال اللہ ملتانیؒ دے حالات زندگی تے انہاں دیاں ”سی حرفیاں“ بارے گالہہ مہاڑ‘ ڈاکٹر مہر عبدالحق دا کم سرائیکی وچ شخصیت نگاری تے تذکرہ نویسی دی راند کوں رسیندا نظر آندے۔ چراغ اعوان دی ہیر، ”خیر شاہ دا کلام“۔ خوشدل بارے کم از ڈاکٹر طاہر تونسوی تحقیق تے تنقید دی راویت کوں مضبوط کریندے‘ سرائیکی زبان دے تحقیق کاراں تے تنقید نگاراں نے سرائیکی دے نال نال اردو تحریراں وچ وی شحصیات بارے جو کجھ لکھیا گئے اوندے بارے حفیظ خاں ہوراں آہدن:

              ”علامہ نسیم طالوت‘ مولانا نور احمد فریدی‘ ڈاکٹر مہر عبدالحق‘ صدیق طاہر تے ول پروفیسر دلشاد کلانچوی ہوراں اپنیاں اردو تحریراں وچ سرائیکی ادبی شحصیات تے انہاں دے کم کوں آپنے مضامین دا  حصہ بنایا“(٤)

صرف سرائیکی زبان و ادب وچ ای نئیں بلکہ تنقیدی خیالات دا منڈھ اردو اتے بئیاں زباناں وچ وی شخصیات بارے تذکریاں توں ای تھیندا ڈسدے۔ ایں توں علاوہ سرائیکی تنقیدی رُجحانات دا اندازہ لاون کیتے بہون سارے شاعراں دے چھپیل شعری مجموعیاں وچ فلیپ۔ دیباچیاں (پیش لفظ)وغیرہ توں وی تھیندے۔ جاں جو شعری مجموعیاں یا بئیاں صنفاں دیاں کتاباں دی گھنڈ کھلائی دیاں تقریبات وچ پڑھے گئے مضموناں تے لکھت کوں وی موہری سرائیکی تنقید وچ گنیا ونج سگیندے۔ بھانویں جو اے تقریباتی تنقید‘ تحسین زیادہ ڈسدی ہے پر تخلیقی رجحانات دی ڈس اتے تخلیق کار دیاں کاوشاں بارے سجھاونی ضرور ڈیندی ہے۔ سرائیکی ادبی مجلس ملتان کہیں زمانے سرائیکی علم و ادب دی ترویج سانگے ہک منظم انداز وچ مہینہ وار شعری مجلس ادا اہتمام کریندی رہئی۔ جیندے وچ ملتان اتے ایں شہر دے آسوں پاسوں دے شعرا اپنیاں تخلیقات طرحی مصرعے اُتے لکھ کراہیں پیش کریندے ہن۔ ایہو سنواں سلسلہ سرائیکی وسیب دے بہوں سارے شہراں۔ قصبیاں وچ ٹُردا رھیا۔ انہاں مشاعراں وچ ”داد“ شعری تخلیقات سانگے تنقید دا مجلسی معیار ہئی۔ سرائیکی ادبی مجلس ملتان دی طرفوں ایں طرحاں دیاں نشستاں وچ پڑھے گئے کلام کُوں ”مینگھ ملہار“ دے ناں نال چھاپیا گیا تاں ایں کتاب دا پیش لفظ پروفیسر ڈاکٹر اسلم انصاری ہوراں لکھیا۔ سرائیکی شاعری اتے شاعراں بارے ایہ مقدمہ سرائیکی تنقید دے مُکھ مہاندرے دی ہک خوبصورت تے بھرویں مثال ہے جیندے وچ تخلیق اتے تخلیق کار دے موضوعات اتے خاص طور تے سرائیکی غزل بارے پرکھ پڑچول کیتی گئی ہے۔ جیندے وچ سرائیکی تنقید دا تاثراتی۔ جمالیاتی ہئیتی اتے سماجیاتی پُکھ ڈٹھا ونج سگدے۔ جڈاں اساں سرائیکی تنقید دی روایت بارے گالہہ کریندے ہیں تاں ول اساں مستشرقین دے کم وچوں وی ایں تنقیدی پرچھانویں دے گول کر سگدے ہیں۔

              ”جڈاں انگریزاں نے سرائیکی لغت‘ گرائمر اتے لسانیات تے کم دا منڈھ بدھا تاں تنقید دے پہلو کوں وی سامنے رکھیا اتِ پاروں لغت‘ گرامر‘ لسانی مطالعے‘ ادبی تواریج اتے ادبی شحصیات دے تذکریاں وچ تنقید نگاری وی شامل رہی اے“(۵)

بھانویں جو انگریزاں دا مقصد سرائیکی زبان‘ ایندی گرائمر‘ لغت سرائیکی لفظالی‘ شعر‘ بیت‘ کہانی قصے یا ادبی شخصیات دی جانکاری دے پس پردہ کجھ بیامقصد ہئی؟ پَر سرائیکی ادب کوں ایندا ایہ فائدہ تھیا جو ایہ زبان جیڑھی جو سب کنوں قدیم ہئی ایندا لسانی تے ادبی ترکہ اکٹھا تھیون لگ پیا۔ تے انگریزاں نے ایں زبان دی ساخت‘ ایں زبان دی لفظالی اتے گرائمر‘ قصہ کہانی اتے بیت بارے جو منڈھلیاں گالہیں کیتئن ایں مواد بارے تنقید‘ پرکھ پڑچول اتے سنہٹپ وچوں ہئیتی / اتے ساختیاتی تنقید دا موہری نقش مستقبل دے تنقیدی نگاراں کوں مِل ویسی۔

ڈوجھیاں زباناں دی طرحاں سرائیکی زبان و ادب وچ شاعری کو جمالیاتی تصور نال ڈٹھا ویندا ہا تے شعروچ مضمون/خیال، وزن‘ لفظاں دی بندش قافیہ ردیف‘ ترکیب‘ تشبیہ تے شعر/بیت ڈوہڑا‘ رباعی‘ غزل یا وت پابند نظم دے مجموعی احساس بارے گالہہ مہاڑ اتے شعری مجموعیاں دے ابتدائیے۔ پیش لفظ کوں جمالیاتی طرز تنقید آکھ سگدے ہیں تے ہک زمانے جڈاں سرائیکی شاعری وچ مرثیہ‘ ڈوہڑا‘ قطعہ‘رباعی پابند نظم دا عروج ہا اوں ویلے سرائیکی غزل دے امکانات بارے سوچیا ویندا پیا ہا جو سرائیکی وچ غزل لکھی ونج سگدی ہے یا کوئے ناں؟

سرائیکی غزل بارے ہک عہد وچ اے سوال ہئی جو شائت سرائیکی زبان وچ غزل نہ لکھیج سگے۔ کیوں سارے وسیب وچ سرائیکی غزل یا بئیاں اصناف وچ جو کُجھ لکھیندا ہئی او ہئیت (Form) اتے اپنے مزاج‘ حتیٰ کہ مضامین پاروں وی  عربی‘ فارسی تے اردو زبان توں متاثر ہئی۔ جیندا نتیجہ اے سوال ہئی جو سرائیکی وچ غزل لکھن ممکن ہے یا کوئے نا۔۔۔؟ ایندے جواب وچ ”سرائیکی غزل“ دے نام نال چھپیل کتاب کوں سرائیکی تنقید دا مُکھ مہاندرا آھیا ونج سگدے حیدر قریشی دی ایں کتاب وچ مضمون ”فن دا اظہار“ صفحہ ۰۶ تا ۴۶ وی خاصے دے شئے ہے۔

جینویں جو اساں تُساں جاندے ہیں جو تخلیق یا ادبی فن پارہ پہلے آندے تے تنقید بعد وچ آندی ہے۔ سرائیکی ادب دے منڈھلے دور وچ ماں بولی وچ لکھت دی حوصلہ افزائی نہ ہوون دے برابر رہی۔ ادبی لکھتاں کیتے اشاعتی مواقع بہوں گھٹ ہن پر وقت اتے ویلے دی ٹور دے نال سرائیکی قومیتی شعور دے وچ ودھارے دے نال ای سرائیکی شاعری بالخصوص جینویں ای اتھ دے بندے کوں نواں نرویا کیتے اوندے نال ای سرائیکی غزل نظم اپنے تخلیق کاراں ارشاد تونسوی‘رفعت عباس‘ ڈاکٹر اشوال‘ سعید اختر سیال‘ عابد عمیق‘ حسن رضا گردیزی‘ نصراللہ خان ناصر تے بئے بہوں سارے لکھاریاں دیاں کوششاں نال اردو اتے بئیاں ہمسایہ زباناں دے برابر آگئیاں تے اتھاؤں نواں تنقیدی شعور وی سامنے آون پئے گیا۔سرائیکی زبان تے ادب وچ تنقید‘ انگریزی تے اردو دے رائج اصولاں مطابق کہیں خاص حد تئیں 1970ء دے عہد توں سنجیدگی نال اپنا موہری پندھ اگاں ٹریندی پئی ہے۔ سرائیکی مجلسی تنقید‘ نویل کتاباں دے دیباچے‘ اخباری انٹرویوز‘ مذاکریاں تے ادبی رسالیاں وچ مضامین لکھ کرانہیں ڈاکٹر احسن واہگہ‘ ڈاکٹرانوار احمد‘ ارشاد تونسوی‘ عمر کمال خان، حفیظ خان،ڈاکٹر اشولال‘ ڈاکٹر نصراللہ خان ناصرؔ‘ پروفیسر شمیم عارف قریشی‘ مجاہد جتوئی‘ رفعت عباس‘ صابر چشتی‘ جاوید اختر بھٹی‘ ڈاکٹر اظہر علی‘ دے علاوہ بئے بہوں سارے دانشوراں تخلیق کاراں دیاں کاوشاں لائق تحسین ہن۔ ”سرائیکی ادب“ ملتان مہینہ وار‘ سہ ماہی ”سرائیکی“ بہاولپور تے ایں توں بعد ممتاز حیدر ڈاہر دا ادبی شمارہ ”سوجھلا“ سرائیکی وچ عملی تنقید دے دگ اتے سوجھلا کریندے رہ گیئن جے پچھوکڑ کنوں ڈیکھوں تاں ۰۴۹۱ء وچ بہاولپور توں چھپن والا رسالہ ”العزیز“ دا ”فریدؒ نمبر“ جیندے وچ خواجہ غلام فریدؒ دے کلام دا تنقیدی تحسینی جائزہ گھِدا گیا تے بعد وچ ”پنجند“ تے رسالہ اختر ۴۶۹۱ء جُگو والا ملتان توں چھپیا۔ اینویں ای ۰۶۹۱ء وچ ”الفرید“ ماہنامہ چاچڑاں شریف‘ سرائیکی ادبی مجلس بہاولپور ولوں ”سرائیکی“ سہ ماہی”سرائیکی ادب“ ملتان ۱۷۹۱ء ”سچار“ کراچی ۰۸۹۱ء”سینہا“ لاہور ۶۷۹۱ء تونسہ توں ”سانجھ“ ۸۷۹۱ء‘ بھٹہ واہن توں ”سوجھلا“ ۹۷۹۱ء ”وسیب“ احمد پور شرقیہ توں ۰۸۹۱ء ”سوچاں“۹۷۹۱ء‘ رسول پور توں ”پڑچول“ ۱۸۹۱ء واں بھچڑاں میاں والی توں ”فرید رنگ“ ڈیرہ غازی خان توں بعد وچ کتاب لڑی سویل مرتب جاوید چانڈیو‘ جیون جوگ مرتب رفعت عباس ملتان ”بیٹری“ مرتب اشول لال ڈیرہ اسماعیل خان، ”وسوں ویڑے“ مرتب محبوب تابش‘ شادن لُنڈ، ”سنجان“ سہ ماہی مرتب مشتاق گاڈی‘ ڈاکٹر احسن واہگہ ہن۔

انویں تاں وقتاً فوقتاً سرائیکی اخبارات چھپدے رہ گیئن پر روزنامہ ”جھوک“ دیاں علمی ادبی تحریراں دی اشاعت دے سلسلے وچ خدمات کوں ہر گز نہیں بھلایا ونج سگدا جیندے ایڈیٹر سیئں ظہور احمد دھریجہ ہن جیندے بارے دانشور‘ تنقید نگار ممتاز خان آہدن:

              ”روزنامہ ”جھوک“ بیک وقت خان پور تے ملتان توں شائع تھیندے روزنامہ ”جھوک“ نویکلے انداز وچ وسیب دی بہوں وڈی خدمت دے نال نال سرائیکی تنقیدی مضامین کوں اپنے ادبی صفحات تے جاء ضرور ڈینڈے“(۶)

سئیں ظہور احمد دھریجہ دی کتاب ”سرائیکی وسیب“ تے انہاں دے اخباری کالم سرائیکی زبان و ادب تے سماج وچوں پیدا تھیون والے بہوں سارے ادبی‘ سیاسی‘ سماجی سوالات دے جواب ڈیون کارن‘ تنقید دی سماجی سجاکی شمار کیتی ونج سگدی ہے۔ اینویں ای روزنامہ خبریں ملتان دا ادبی ثقافتی پرت ”وسیب سنگ“ جیندے انچارج صابر چشتی‘ محبوب تابش رہ گئین تے ہن راز ش لیاقت پوری ایندے انچارج ہن۔ ”وسیب سنگ“تحقیقی‘ ثقافتی‘ ادبی مضامین‘ انٹرویوز‘ فیچرز‘ سوالنامیاں تے مذاکریاں راہیں سرائیکی تنقید بارے گالہہ مہاڑ کوں اگاں کیتے۔

اجوکے ویلے کجھ ہم عصر تخلیق کار اتے کجھ نقاد گروہی ادبی سیاست دی وجہ کنوں ہک ڈوجھے دی تخلیق کوں ڈھیر اہمیت نی ڈیندے اتے ہک ڈوجھے کوں پڑھن گوارانی کریندے۔ ایہ شخصی اتے عصری تعصب تخلیق توں صحیح معنی وچ لطف اندوز تھیون اونکوں سمجھن پرکھن وچ بہون وڈی رکاوٹ ہے۔ اینویں ورلا ورلا کتھائیں کتھائیں جیکر ادبی محفلاں وچ کوئی کتاب یا تخلیقی مواد پڑھیا ویندے تاں نویں تخلیق کوں جانبدرارانہ تنقیدی نقطہئ نظر نال پڑھیا ونیدے ایں طرحاں تنقیدی محفلاں وچ مجلسی تنقید ستائش باہمی تے غیبت دیگراں دا نمونہ بن ویندی ہے۔

ہر تخلیق اپنے نال نواں تنقیدی رویہ اتے نواں شعور گھن تے آندی ہے ات واسطے ہر فن پارے اُتے بنے بنائے تنقیدی اصول لاگونی کیتے ونج سگیندے۔ اتے بئی اہم گالہہ اے جو ہر تخلیق کار سب کنوں پہلے اپنی تخلیق یا فن پارے دا پہلا نقاد آپ ہوندے کیوں جو او فن پارے دی تخلیق توں بعد پہلے پہلے آپ تخلیق کوں روایت‘ تے ہئیت تے تیکنیک دے زاوئیے نال ڈیہدے۔ کئی تخلیق کار تاں اپنے فن پارے کوں کانٹ چھانٹ‘ پرکھ پرچول دے عمل توں مسلسل گزریندن۔ جاں جو تنقید نگار جیہڑا کہیں فن پارے تخلیق بارے جو مشاہدہ۔ تجزیہ کرن سانگے تخلیق اتے تخلیل دی سطح اتے کریندے او کہیں وی تنقید نگار دا تنقیدی مطالعہ اکھویندے۔ تنقید نگار جے تخلیقی ذہن اتے مطالعے دی وسعت رکھیندا ہوسی تاں وت او تخلیق بارے سچی تنقید دا فریضہ ادا کر سگسی۔

حفیظ خان سرائیکی وسیب دے اُشاک دانشور‘ افسانہ نگار‘ ڈرامہ نویس اتے تنقید نگار ہن۔ او سرائیکی ادب وچ تنقید دے موہری پندھ بارے آہدن:

       "جے غور نال جائزہ گھدا ونجے تاں اساں ڈیہدے ہیں کہ سرائیکی ادب وچ تنقید دے ایں بدقسمت دور وچ وی ساکوں اینجھے نقاد ضرور نظر آندن جنہاں نے نہ صرف کتاباں کوں پڑھ تے اُنہاں تے پوری سنجیدگی نال لکھنا شروع کیتا بلکہ خاصی حد توڑیں کہیں وی قسم دے تعصب توں خود کوں بچائی رکھیا۔ سرائیکی ادب دا مان ودھایا بلکہ سرائیکی لکھاریاں کوں اے اعتماد ڈتا کہ جتھ مندے لکھے دی پکڑ ہے اُٹھ چنگے لکھے دے قدر تے توقیر وی ہے ”بزم ثقافت“ ملتان ”سرائیکی ادبی مجلس“ بہاولپور ڈاکٹر مہر عبدالحق دا ”سرائیکی ادبی بورڈ“جھیئیں اداریاں نے وی جتھاں سرائیکی ادب تے لکھی ونجن والی تنقید کوں ہک معیار عطا کیتا اُتھ ایندے مؤثر ابلاغ اتے بھرویں اعتبار دا باعث وی بنے۔ انہاں اداریاں نے آپنے پلیٹ فارم تے ڈھگ ساریاں نویاں بحثاں شروع کرن دے نال نال ایجھیاں کتاباں وی چھاپیاں جیڑھیاں اوں ویلھے تک دے سرائیکی ادب دا صحیح طرحاں تے تجزیہ کرن تے اونکوں سمجھن آلے پاسے منزل دی نشاندہی ضرور کریندیاں ہن"(۷)

ایہہ گالہہ حقیقت ہے تنقید دا تعلق تخلیق نال ہوندے جے تخلیق اگتے ٹردی ہے تاں وی تنقید کوں وی اگتے راہ رستہ ملدے اساکوں سرائیکی تنقید ۰۷۹۱ء تا ۹۰۰۲ء تئیں فکری ارتقاء دے دگ اُتے ٹر دی نظر آندی ہے۔ نہ صرف ایہہ بلکہ جینویں جینویں سرائیکی تخلیقی ادب وچ زبان‘ اسلوب دے نت نویں رویے‘ رجحانات تے تبدیلیاں آندیاں پئین اینویں سرائیکی تنقیدی تناظر وچ وی تبدیلی آندی ڈسدی ہے۔ بھانویں جو موہری سرائیکی تنقید اتے مکتبی‘ تاثراتی تنقید دے علاوہ اردو‘ انگریزی تنقید دے اثرات وی ہن مگر ایندے نال نال ہن سرائیکی تنقیدی قومیتی شعور‘ تاریخ‘ تہذیب اتے ثقافت دے حوالے راہیں ادب دی پرکھ پرچول دا تنقیدی رویہ نت نویں سوالات پیدا کریندا پئے۔ کیوں جو ہر زبان دی اپنی جمالیات‘ تاریخ‘ تہذیب اتے ثقافت نال جڑت ہوندی ہے اتے کہیں وی زبان دے ادب دے ودھارے سانگے اوندیاں جڑاں اوندے ثقافتی مزاج اتے معاشرے وچ ہوندیاں ہن۔ تنقید کوں سرائیکی زبان دے مزاج دا حصہ بنن سانگے اجاں بہوں سارا پینڈا کرنے‘ سرائیکی ادب دی موہری تنقید‘ دیباچے۔ فلیپ۔ تقریباتی مضامین توں نکل کر انہیں نویں راہ رستے گولیندی پئی ہے۔ ہن سرائیکی ادب خاص طور تے جدید سرائیکی شاعری اتے افسانے ناول وچ موضوعاتی تے فنی ڈونہاں حوالیاں نال وڈیاں تبدیلیاں آندیاں پئین۔ تخلیق وچ داخلی اتے خارجی سطح اُتے نت نویں تجربے نویں لسانی تشکیلات‘ استعارے بناون دا نواں عمل‘ ہئیت اتے تکنیک دے نویں مسائل‘ اسلوب اتے اظہار دے نویں انداز‘ سرائیکی ادب وچ جدیدیت دا نواں تصور‘ اپنی ماں بولی تے بھوئیں نال مضبوط جڑت‘ سرائیکی قومیت دا احساس ایہ او نمایاں تبدیلیاں ہن جنہاں بارے سرائیکی تنقید اتے تنقید نگاراں نے وَلدا ڈیونے۔

حوالے

۱)         محمد ممتاز خان‘ مقالہ:”۱۹۹۱ء توں ۵۹۹۱ء چھپیل سرائیکی تنقیدی کتاباں دا تعارفی جائزہ“، شعبہ سرائیکی اسلامیہ یونیورسٹی بہاولپور‘ ۹۹۔۷۹۹۱ء۔ص:۴

۲)         سید خورشید حسین بخاری، ”ثقافت تنقید“ لاہور‘ ندیم یونس پرنٹرز‘ ص:۶

۳)         سید عابد علی عابد، ”اصول انتقادِ ادبیات“ لاہور، مجلس ترقیئ ادب‘ ۳۶۹۱ء۔ص:۲

۴)         محمد ممتاز خان‘ مقالہ:”۱۹۹۱ء توں ۵۹۹۱ء چھپیل سرائیکی تنقیدی کتاباں دا تعارفی جائزہ“، ص:۳۲

۵)         حفیظ خان،پیش لفظ ”سرائیکی ادب وچ تنقید دا مسئلہ“، مشمولہ ”جدید سرائیکی شاعری تے اجوکا بندہ‘‘محمد ممتاز خان‘ ملتان‘ جھوک پبلشرز‘ ۷۰۰۲ء۔ص:۵۱

۶)         سجاد حیدر پرویز‘ ڈاکٹر، ”سرائیکی زبان و ادب کی مختصر تاریخ“، اسلام آباد‘ مقتدرہ قومی زبان‘ ۱۰۰۲ء، ص:۴۲۳

۷)         حفیظ خان”سرائیکی ادب وچ تنقید دا مسئلہ‘‘ جدید سرائیکی شاعری تے اجوکا بندہ‘ محمد ممتاز خان‘  ص:۵۱

(اقتباس از کتاب: ‘‘سرائیکی تنقیدی شعور’’۔ مصنف: ڈاکٹر خالد اقبال)

MubasherKaleem (talk) 14:47, 11 June 2019 (UTC)