ریاستِ حیدرآباد دکن

Hyderabad Coat of Arms

مغلیہ سلطنت دے زوال دے بعد مسلماناں دے جیہڑے خود مختار ریاستاں برصغیر وچ قائم تھئے انہاں وچ سب توں وݙی تے طاقتور ریاست حیدر آباد دکن دی مملکت آصفیہ ہئی۔ ایں مملکت دے بانی نظام الملک آصف جاہ ہن، چنانچہ اینہی نسبت نال ای ریاست کوں مملکت آصفیہ یا آصف جاہی مملکت آکھا ویندے۔ آصف جاہی مملکت دے حکمراناں نے بادشاہت دا کݙہیں دعویٰ نی کیتا۔ اوہ نظام سݙیندے ہن تے جے تک آزاد رہیے مغل بادشاہ دی بالادستی تسلیم کریندے رہیے، اونہی دے ناں دا خطبہ تے سکہ جاری رکھا تے مسند نشینی دے وقت اوندے کولوں فرمان حاصل کریندے ہن۔ ایں لحاظ نال دکن دی مملکت آصفیہ تہذیبی لحاظ نال مغلیہ سلطنت ہی دا تسلسل ہئی تے اتھئیں آصفی دور وچ مغلیہ نظام حکومت تے مغلیہ سلطنت دے تحت پرورش پاوݨ والی تہذیب دا فروغ تھیا۔

Hyderabad state 1909

علم و ادب دی سرپرستی

حیدر آباد چونکہ ہک دولت مند ریاست ہئی تے اوندے حکمران علم دوست ہن ایں کیتے مغلیہ سلطنت دے زوال دے بعد برصغیر وچ علم و ادب دی سب توں زيادہ سرپرستی ریاست حیدر آباد اچ کیتی ڳئی۔ نادر شاہ دے حملے دے دہلی دی تباہی دے بعد حیدر آباد اوہ واحد شہر ہئی جتھاں سب توں زیادہ امن و سکون ہئی تے جتھوں دے حکمران علم و ادب دے سب توں وݙے سرپرست ہن۔ چنانچہ برصغیر دے ہر حصے توں اہل علم تے اہل کمال مسلمان حیدرآباد پہنچ ڳئے۔

اٹھارویں صدی دے ممتاز مصنفین وچ جنہاں دا حیدرآباد نال تعلق رہیا، شاہ نواز خاں (1700ء تا 1758ء) تے غلام علی آزاد (1704ء دے ناں بہت نمایاں ہن۔ شاہ نواز خاں ریاست دے ایک ممتاز عہدیدار ہن تے کئی کتاباں دے مصنف ہن جنہاں وچ سب توں اہم ماثر الامراء ہے۔ ایہ دہلی دی مغلیہ سلطنت دے امرا تے عہدیداراں دا سب توں وݙا تذکرہ ہے۔ ایندے وچ تقریباً تمام امیراں دے حالات ملدن۔ غلام علی آزاد وی اپݨے دور دے بہت بڑے سوانح نگار ہن۔ اوہ سر و آزاد، ماثر الکرام، خزانہ عامرہ تے سیحہ المرجان نامی کتاباں دے مصنف ہن جیہڑے اڄ وی قدر دی نگاہ نال ݙٹھے ویندن۔ انہاں وچ ادیباں، شاعراں تے اولیاء اللہ دے حالات ہن۔

اوں دور دے جنوبی ہند دے علما وچ مولانا بحر العلوم (متوفی 1819ء) دا ناں وی بہت نمایاں ہے۔ انہاں دا تعلق کرناٹک نال ہئی جیہڑا شروع وچ ریاست حیدرآباد دا ہک صوبہ ہئی۔ اتھوں دے نواب محمد علی خاں انہاں دے سب توں وݙے سرپرست ہن۔ بحر العلوم دا خطاب وی نواب محمد علی نے ݙتا ہئی۔

بعد دے دور وچ جݙݨ حیدرآباد وچ برطانوی بالادستی قائم تھی ڳئی، جنہاں علما تے ادیباں نے حیدرآباد نال وابستہ تھی کے علمی کم کیتے انہاں وچ شبلی نعمانی، مولوی چراغ علی، سید علی بلگرامی، ڈپٹی نذیر احمد، عبدالحلیم شرر، مولانا مناظر احسن گیلانی، مولانا ظفر علی خاں تے جوش ملیح آبادی دے ناں قابل ذکر ہن۔ شاعراں دی کثیر تعداد ایندے علاوہ ہے۔

علمی کارنامے

ریاست حیدر آباد دا ہک ٻیا وݙا کارنامہ جامعہ عثمانیہ دا قیام ہے۔ 1856ء وچ دار العلوم دی حیثیت نال ایندا آغاز تھیا۔ 1918ء وچ اینکوں جدید طرز دی جامعہ دی حیثیت ݙے ݙتی ڳئی۔ جامعہ عثمانیہ دی خصوصیت ایہ ہے کہ ایہ پہلی جامعہ ہئی جیں نے اردو کوں ذریعہ تعلیم بݨایا۔ مسلماناں کیتے اسلامی تعلیم تے ہندواں کیتے اخلاقی تعلیم لازمی ہئی۔ جامعہ عثمانیہ دے تحت ہک شعبہ تالیف و ترجمہ قائم کیتا ڳیا جیندے وچ عربی، فارسی، انگریزی تے فرانسیسی دے ہر علم و فن تے کئی سو کتاباں دا اردو وچ ترجمہ کیتا ڳیا تے ایں طرح نہ صرف جامعہ دی درسی ضروریات کوں پورا کیتا ڳیا بلکہ اردو دے علمی ذخیرے وچ قیمتی اضافہ کیتا ڳیا ۔ شعبۂ تالیف و ترجمہ نے جنہاں علمی تے فنی اصطلاحات دا اردو ترجمہ کیتا انہاں دی تعداد 5 لکھ ہے۔

حیدرآباد وچ دائرۃ المعارف دے ناں نال ہک ٻیا علمی ادارہ قائم ہئی جیندا کم عربی دی نایاب قلمی کتاباں کوں جمع کرݨا تے انہاں دی تصحیح کرکے انہاں کوں شائع کرݨا ہئی۔ ایں طرح ادارے نے تقریباً پنج سو کتاباں شائع کیتے۔ انہاں کتاباں دی وجہ توں حیدر آباد دا ناں پوری اسلامی دنیا تے خاص طور تے عرب ممالک وچ سر پرست علوم دی حیثیت نال عام تھی ڳیا۔

حیدرآباد دا کتب خانۂ آصفیہ برصغیر دے سب توں وݙے کتب خانیاں وچ شمار تھیندے۔ خاص طور تے عربی تے فارسی کتاباں دے قلمی نسخیاں دے لحاظ نال ایہ ہݨ وی بر صغیر دا سب توں وݙا کتب خانہ ہے۔ ایندے وچ قلمی نسخیاں دی تعداد 50 ہزار توں زیادہ ہے۔ مخطوطات دی اتنی وݙی تعداد استنبول دے کتب خانۂ سلیمانیہ دے علاوہ شاید دنیا دے کہیں ٻئے کتب خانے وچ موجود نی۔ مختصر ایہ کہ ویہویں صدی دے نصف اول وچ برصغیر وچ اسلامی علوم تے ادب دا سب توں وݙا مرکز حیدرآباد ہئی۔

حیدرآباد دی علمی سرپرستی صرف ریاست تک محدود نہ ہئی، برصغیر دے تقریباً تمام تعلیمی، علمی، مذہبی تے معاشرتی اداریاں کوں وی ریاست دی طرفوں امداد ملدی ہئی۔ دارالعلوم دیوبند، علی ڳڑھ مسلم یونیورسٹی، جامعہ ملیہ اسلامیہ دہلی کوں باقاعدہ مالی امداد ملدی ہئی۔ علاہ ازیں بے شمار صاحب کمال تے اہل علم ایسے ہن جنہاں دے ریاست دی طرفوں وظیفے مقرر ہن۔ امداد دا ایہ سلسلہ اسلامی ممالک تک پھیلا ہویا ہئی تے ایندے وچ مسلم تے غیر مسلم سب شامل ہن۔

حکمران

1. نظام‌الملک آصف جاہ اول(میر قمر الدین خان) 31 جولائی 1724ء توں 1 جون 1748ء
2. ناصرجنگ(میر احمد علی خان) 1 جون 1748ء توں 16 دسمبر 1750ء
3. مظفرجنگ(میر حدایت محی الدین سعداللہ خان) 16 دسمبر 1750ء توں 13 فروری 1751ء
4. صلابت جنگ(میر سعید محمد خان) 13 فروری 1751ء توں 8 جولائی 1762ء
5. نظام‌الملک آصف جاہ دوم (میر نظام علی خان) 8 جولائی 1762ء توں 6 اگست 1803ء
6. سکندر جاہ آصف جاہ سوم(میر اکبر علی خان) 6 اگست 1803ء توں 21 مئی 1829ء
7. ناصر الدولہ آصف جاہ چہارم (میر فرقندہ علی خان) 21 مئی 1829ء توں 16 مئی 1857ء
8. افضل الدولہ ،آصف جاہ پنجم (میر تہنیت علی خان) 16 مئی 1857ء توں 26 فروری 1869ء
9. آصف جاہ ششم (محبوب علی خان) 26 فروری 1869ء توں 29 اگست 1911ء
10. آصف جاہ ہفتم (میر عثمان علی خان) 31 اگست 1911ء توں 1956ء