رحیم یار خان دے ترائے فریدی شاعر

رحیم یار خان دے پنج فریدی شاعر: مولانا احمد یار فریدی، خواجہ محمد یار فریدی تے خواجہ نور احمد سانول فریدی ۔ قاصر فریدی ۔ قیس فریدی تے فرھاد فریدی

لکھت: نذیراحمد بزمی

خواجہ غلام فریدؒ دا شمار سرائیکی دے سرتاج شعرا اِچ تھیندے تے انہاں سرائیکی شاعری دے موضوعات کوں وسعت ڈٖتی۔ تصوف، وحدت الوجود دے نال نال انہاں روہی دی دل کش منظر کشی وی کیتی تے ایندے نال نال اپنْی شاعری نال وعظ و نصیحت دا کم وی گھدا۔ انہاں دی پیدائش تے وفات ضلع رحیم یارخان دے نواحی علاقہ چاچڑاں شریف اچ تھئی تے انہاں نےاپنْی حیاتی دا زیادہ حصہ چاچڑاں شریف تے روہی دے علاقیں اچ گزاریا۔ انہاں دے مریدین ہزاراں دی تعداد اِچ ہن جنہاں اچوں نواب آف بہاول پور انہاں دا خاص مرید تے عقیدت مند ہا۔ خواجہ صاحب بیک وقت صوفی تے شاعر ہن۔ انہاں دی شاعری تے پیغام کوں اگٖی تے ٹورنْ اِچ رحیم یارخان نال تعلق رکھنْ آلے ترائے فریدی شعرا اہم کردار ادا کیتا۔ انہاں دے کلام اِچ خواجہ غلام فریدؒ دا رنگ پاتا ویندے ، موضوعات وی خواجہ صاحب آلے ہن تے اسلوب وی اوہو ہے۔ انہاں ترائے فریدی شعرا اچ مولانا احمد یار فریدی، خواجہ محمد یار فریدی تے خواجہ نور احمد سانول فریدی شامل اِن۔ انہاں دے مختصر حالات تے کلام دا جائزہ پیش خدمت اے۔ مولانا احمد یار فریدی: احمد یار فریدی دا تعلق گڑھی اختیار خان نال اے، او عظیم سرائیکی شاعر خواجہ غلام فرید دے مرید ہِن تے ہک درویش انسان ہَن۔ احمد یار فریدی بارے پروفیسر ڈاکٹر نسیم اختر اپنْی کتاب ’’دیوان عارض معہ ڈٖوہڑہ جات احمد یار فریدی ‘‘ اِچ ڈاکٹر نصراللہ خان ناصر دے حوالے نال لکھدن: ’’مولانا احمد یارگڑھی اختیار خان دے رہنْ والے ہک درویش انسان ہَن، آپ خواجہ غلام فریدؒ دے مرید ہن تے خواجہ صاحب آپ نال بے حد پیار کریندے ہَن۔ مولانا احمد یار تے ہر وقت مجذوبی کیفیت طاری رہندی ہئی ۔ آپ بٖہوں زیادہ جمال پرست ہَن۔‘‘ ۱؎ مولانا احمد یارفریدی دی زندگی دے زیادہ حالات محفوظ کینی، ہنْ گٖڑھی اختیارخان اِچ باوجود کوشش انہاں دے خاندان دے کہیں فرد دا سراغ نی مل سگٖیا تے نہ ہی انہاں دے کلام دا انہاں دے ہتھ دا لکھیا ہویا قلمی نسخہ موجود اے بلکہ گٖڑھی اختیار خان اِچ انہاں کوں کوئی جٖانْدا ای کینی تے اکثر لوگ خواجہ محمد یار فریدی تے مولانا احمد یارفریدی کوں ہکا شخصیت سمجھدن۔ مولانا احمد یار فریدی دے حالات زندگی بٖہوں گھٹ معلوم اِن، میر حسان الحیدری ’’تاریخ ادبیات پاکستان وہند‘‘ دی چوڈٖویں جلد اِچ لکھدن: ’’مولانا احمد یار ۱۸۴۰ء اِچ پیدا تھئے، احمد یارسرائیکی شاعری کریندے ہن جیڑھی جو اکثر مجذوبی حالت اِچ آکھی ویندی ہئی اتے او شاعری اکثر ڈٖوہڑے دی صنف اِچ ہوندی ہئی ایہا وجہ ہے جو احمد یار کوں سرائیکی ڈٖوہڑے دا ماہر آکھیا ویندے۔‘‘ ۲؎ مولانا احمد یارفریدی دے ڈٖوہڑے سینہ بہ سینہ منتقل تھیندے رہے، انہاں دا قلمی نسخہ ۱۹۳۵ ء دا لکھیا ہویا دستیاب اے ، معروف محقق پروفیسر ڈاکٹر نسیم اختر نے انہاں دے دستیاب ڈٖوہڑہ جات دی تدوین دا کم کیتے تے اپنْی کتاب ’’دیوان عارض معہ ڈٖوہڑہ جات احمد یارفریدی‘‘ شامل کیتن۔ ایہہ کتاب ستمبر ۲۰۰۸ء اِچ بیکن بکس ملتان نے شایع کیتی۔ ایندے وچ مولانا احمد یار فریدی دے ۲۵ ڈٖوہڑے مکمل تحقیق تے فرہنگ دے نال شایع کیتے گٖن۔ مولانا احمد یار فریدی دے دستیاب ڈٖوہڑے سی حرفی دی ہیئت اِچ اِن، الف توں شروع تھیونْ آلا ڈٖوہڑہ ڈٖیکھو : الف آ میڈٖے دل جانیاں وے سینے دود دکھندڑے دکھدے نی آہ بٖہہ میرے ویکھ زخم زیرے جیرھے پل پل ول ول دکھدے نی انہاں دھوتیاں توں چوری آ اینویں جیویں سُکھ اساں کولوں لکدے نی سٹ مانْ وڈٖائی کوں یار کُئی احمد ؔ یار جہیں مر چُکدے نی (۳؎)

احمد یار فریدی صوفی شاعر ہَن تے عشق دی لذت توں صوفیا توں ودھ تے کوئی واقف نی تھی سگٖدا، خواجہ غلا م فریدؒ سئیں فرمیندن ’’قسم خدا دی قسم نبی دی، عشق ہے چیز لذیذ عجیب‘‘ ، احمد یار فریدی وی عشق دے کٹھڑے ہَن ہک ڈٖوہڑے وچ عشق دے راز بارے ایں فرمیندن: ع عشق دی اگ جھڑگ لگی کم کار گٖئے گھر بٖار گٖئے ہن لوک مریندے وٹڑے ساکوں شہر گٖئے بازار گٖئے ایہا انتظاری خدنگ ہوئی لکھ لنگھ کلیجڑے پار گٖئے احمد یارؔ اکائی واصل ہوئے کئی گھن آزار مزار گٖئے (۴؎)

سوہنْی شے ہر ہک کوں چنگٖی لگٖدی اے کیونجو ’’اللہ جمیل ویحب الجمال‘‘ اللہ تعالیٰ وی سوہنْاں اے تے سہنْپ کوں پسند کریندے۔ احمد یار فریدی وی حسن پرست ہَن، محبوب دی تعریف انہاں دےہک ڈٖوہڑے اِچ ملاحظہ فرماؤ جیندے وچ بٖہوں عمدہ تشبیہات دے ذریعے محبوب دے حسن وجمال کوں اجاگر کیتا گٖئے: ق قربان میں جانی تیریاں مخمور اکھیں مستانیاں توں لب لعل تے در افشانیاں توں انہاں گوہر درج یمانیاں توں ابرو قوس مثال کمانیاں توں انہاں مژگاں تے کیسر کانیاں توں احمد ؔ یار جہیں لکھ گھول گھتاں تیڈٖی ہک ہک جھات نہانیاں توں (۵؎)

احمد یار فریدی دی شاعری دی خصوصیات بارے میڈم نسیم اختر لکھدن: ’’شاعری دی خصوصیات بارے اساں اے آکھوں تاں غلط نہ ہوسی جو احمد یار دی شاعری مجموعی طور تے عشقیہ شاعری اے جیندے وچ وڈٖے سوہنْے تے عمدہ سرائیکی ، اردو، فارسی تے ہندی لفظیں دا ورتارا کریندیں ہوئیں سرائیکی زبان دی شان اِچ وادھا کیتے اتے دل چھکویں شاعری بنْا ڈٖتی اے ۔۔۔۔۔۔۔۔۔ول لفظیں دی تکرار نے شعری معنویت اتے موسیقیت کوں چار چند لاتن۔‘‘ ۶؎ خواجہ محمد یار فریدی: خواجہ محمد یار فریدیؒ معروف صوفی بزرگ تے شاعر ہَن۔ انہاں نے خواجہ غلام فریدؒ ، انہاندے پتر خواجہ نازک کریم تے پوترے خواجہ معین الدین توں فیض حاصل کیتا تےول تصوف دی دنیا اِچ اپنْاں ناں پیدا کیتا۔ خواجہ محمد یارفریدیؒ ۱۸۸۱ء اِچ گڑھی اختیار خان اِچ پیدا تھئے۔انہاں دے ابا سئیں عبدالکریم قطب شاہی اعوانْ ہَن تے انہاں دا سلسلہ حضرت علی کرم اللہ وجہ نال رَلدے۔ رقیہ بی بی اپنْے تحقیقی مقالے اِچ لکھدن ’’آپ نسبتاً قطب شاہی اعوان ہیں جن کا سلسلہ سید علی کرم اللہ وجہ سے ملتا ہے۔‘‘ ۷؎ خواجہ محمد یارفریدی نے گڑھی اختیارخان تے چاچڑاں شریف توں اپنْی تعلیم مکمل کیتی تے اپنْے وقت دے وڈٖے وڈٖے عالمیں علامہ محمد حیات، مولانا رحمت اللہ، مولانا تاج محمود، خواجہ غلام فریدؒ تے خواجہ نازک کریم توں تصوف دے اسرارورموز سکھیے۔ ۱۹۰۰ء انہاں خواجہ غلام فریدؒ دے مدرسے چاچڑاں شریف توں سند فراغت پاتی تے خواجہ غلام فریدؒ دے بیعت وی تھئے۔ خواجہ صاحب دے وصال دے بعد ڈٖاہ سال تک انہاں دے پتر تے پوترے کنوں فیض حاصل کیتا ، خواجہ غلام فرید دے پوترےے خواجہ معین الدین نے آپ کوں بیعت دی اجازت ڈٖتی۔ اوندے بعد انہاں دین دی تبلیغ دا کم شروع کیتے تے ایندے سلسلے اِچ ملک دے دور دراز علاقیں اِچ ویندے ریہے۔ آپ ہک بٖہوں وڈٖے خطیب وی ہَن تے آپ دا خطاب سنْ تے ڈھیر لوک گناہیں کنوں توبہ تائب تھی ویندے ہَن۔ ۱۹۱۵ ء انہاں حج بیت اللہ دی سعادت حاصل کیتی تے ول زیادہ وقت لاہور اِچ گزاریا۔ ۲۳مئی ۱۹۴۸ء کوں انہاں دا وصال تھیا ، چھی مہینے او حضرت میاں میرؒ دے مزار دے احاطے اِچ امانتاً دفن ریہے، ول انہاں دی میت کوں گٖڑھی اختیار خان گھِن آندا گٖیا، اِتھاں ۱۴ سال ہک جاہ تے دفن تھئے تے ول آپ کوں تریجھی جاہ تے دفن کیتا گٖیا جتھ ہُنْ آپ دا مزار اے، جتھ پورے وسیب تے لاہور توں ہرسال ہزاراں لوگ حاضری ڈٖیندن تے فیوض وبرکات چیندن۔ آپ دی تدفین دے متعلق ’’دیوان محمدی‘‘ اِچ خواجہ غلام قطب الدین فریدی لکھدن ’’تدفین اول قبرستان حضرت میاں میرؒ اور تدفین دوم، سوم گڑھی اختیار خان میں ہوئی جہاں ’آستانہ عالیہ محمدیہ‘ مرجع خلائق ہے۔ ‘‘ ۸؎ آپ داعرس ہرسال ۱۲۔۱۳۔۱۴ نومبر کو ںگڑھی اختیار خان اِچ منعقد تھیندے، جیں دے وچ ملکی تے غیرملکی سکالرز، نعت خواں،قوال تے مریدین وڈٖی تعداد اِچ شریک تھیندن۔ دربار تے ہک وڈٖی لائبریری وی ہے جیں وچ نادرونایاب کتاباں تے مخطوطات موجود اِن جیں توں ریسرچ سکالر فائدہ چیندن، ہک بٖہوں وسیع کمپلیکس تے تعلیمی ادارہ وی بنْایا گٖئے جتھ غریب یتیم تے مستحق بٖالیں کوں مفت تعلیم ڈٖتی ویندی اے۔ خواجہ محمد یارفریدیؒ خواجہ غلام فرید دے فیض یافتہ ہَن، انہاں خواجہ غلام فرید ؒ دی کافیں دی شرح وی لکھی ہَئی، ایں سانگے انہاں دے کلام اِچ خواجہ غلام فرید دا رنگٖ نمایاں اے۔ تصوف، عشق رسول ﷺ تے وحدت الوجودیت خواجہ غلام فریدؒ تے خواجہ محمد یارفریدی دے مشترک موضوعات اِن۔ خواجہ محمد یارفریدیؒ دا کلام ’’دیوان محمدی موسوم بہ انوارِ فریدی‘‘ دے عنوان نال درجناں واری شایع تھی چکے۔ دیوان محمدی دے ترائے حصے ہِن، پہلے حصے اِچ فارسی، ڈٖوجھے حصے اِچ اردو تے تریجھے حصے اِچ سرائیکی کلام موجود اے۔ انہاں نے محمد، محمد یار، بلبل تے فرد دا تخلص مختلف جہیں تے استعمال کیتے۔ خواجہ محمد یارفریدی دے سرائیکی کلام اِچ مختلف ہیئت دا استعمال کیتا گٖے، غزل، نظم، کافی، ڈٖوہڑے تے ترجیع بند وی موجود اِن۔ انہاں دی شاعری دا سب توں وڈٖا سبق عشق رسول ﷺ تے انسان دوستی اے، او خود فرمیندن: حقیقت محمد دی پا کوئی نی سگٖدا اِتھاں چُپ دی جاہ ہے اَلا کوئی نی سگٖدا مذاہب دے جھگڑے اساں چھوڑ بٖیٹھے محبت دا جھگڑا چھڑا کوئی نی سگٖدا وَلاَ تَرْفَعُوْا فَوْقَ صَوْتَ النَّبِی بحکم خدا غل مچا کوئی نی سگٖدا (۹؎)

خواجہ محمد یارفریدی ؒ دیاں کافیاں اِچ ہک سوز، درد تے سرور دی کیفیت پاتی ویندی اے جیرھی سننْ آلیں تے وجد طاری کرڈٖیندی اے، انہاں دا اے کلام بٖہوں معروف نعت خواناں نے سوہنڑے انداز نال پیش کیتے اساں نال سانول الیسو کہ کیناں اوہے قول اگٖلے پلیسو کہ کیناں مہر دیاں نگاہیں بھلیسو کہ کیناں او رُس رنج پرانْی ونجٖیسو کہ کیناں تساڈٖی سڈٖیجاں تے در در مریجاں کُتی کوں پکڑ بٖدھ بٖلہیسو کہ کیناں صبا کوٹ مٹھنْ دے پیریں کوں آکھیں ہیں بلبلؔ کوں خود گُل بنْیسو کہ کیناں (۱۰؎)

خواجہ محمد یارفریدیؒ دے ڈٖوہڑیں وچ وی عشق رسول ﷺ دا درس ملدے تے شفاعت محمدی دی طلب وی نظردی اے درد اساکوں ماندا کیتا درد ونڈاؤ کوئی ہووے روونْ وچ امداد کرے بٖہہ نال اساڈٖے رووے مینہ وسدے اِتھ موتیاں دے بٖہہ ہار ہنجھوں دے پووے شالا پاک محمد ﷺ ساڈٖے منہ کالے آ دھووے

						۱۱؎

خواجہ محمد یار فریدیؒ دی شاعری تے خواجہ غلام فریدؒ دا رنگ غالب اے، انہاں دی شاعری دے موضوعات خواجہ غلام فریدؒ دی شاعری دے موضوعات اِن، ایں بارے سید محمد فاروق القادری لکھدن: ’’کوئی شک نہیں کہ حضرت خواجہ غلام فرید نے اپنا زبردست تاثر چھوڑا اور بعد میں آنے والے سرائیکی شعرا اُن سے متاثر ہوئے بغیر نہ رہ سکےمگر یہ بھی ایک حقیقت ہے کہ دبستان فرید میں جس انداز سے خواجہ محمد یار فریدی نے خواجہ فرید کا رنگ سمیٹا، اپنے اندر سمویا اور اسے جذب کیا وہ انہی کا حصہ ہے۔ یہ ممکن ہی نہیں کہ خواجہ محمد یارفریدی کا کلام پڑھتے ہوئے بات خواجہ غلام فریدؒ تک نہ پہنچے۔‘‘ ۱۲؎ خواجہ نور احمد سانولؔ فریدی: خواجہ نور احمد فریدی دا تعلق فرید آباد شریف نال ہا تے سانول فریدی دے ناں نال مشہور تھئے۔ شاعری اِچ احمد تے سانول تخلص کریندے ہن۔ یکم جمادی الثانی ۱۳۵۵ھ اِچ فرید آباد شریف اِچ پیدا تھئے تے ۱۳۹۳ ھ کوں انہاں دا وصال تھیا۔ خواجہ محمد یار فریدی تے خواجہ نور احمد سانول فریدی دا شمار خواجہ غلام فریدؒ دے خاص شاگردیں اِچ تھیندا ہا، ڈٖوہیں خواجہ غلام فرید دے فیض یافتہ ہَن۔ فرید آباد شریف خواجہ غلام فریدؒ دے ناں نال منسوب اے۔ اپنْے مرشد دے حکم تے اپنْے آبائی علاقہ کوں درس وتدریس دا مرکز بنْایا تے او فیضان سلسلہ بہ سلسلہ اجٖ وی جاری ہے۔ خواجہ غلام فریدؒ دی صحبت نال سانول فریدی اِچ شاعری دا ذوق پیدا تھیا تے انہاں شاعری شروع کیتی۔ انہاں دا شعری مجموعہ ’’دیوان احمدی ‘‘ دے ناں نال پہلی دفعہ ۱۹۸۷ء اِچ ملتان توں شایع تھیا۔ بعد اِچ فروری ۲۰۰۹ء اِچ بشیر دیوانہ صادق آبادی نےاینکوں اہتمام نال شایع کیتا، جیندے وچ خواجہ نور احمد سانول فریدی دیاں کافیاں تے ڈٖوہڑے شامل ان۔دیوان احمدی اِچ خواجہ نور احمد سانول فریدی دے کلام دے نال خواجہ محمد اعظم فریدی المعروف بھورل کریم دا کلام وی شامل ہے ۔ جیویں جوصوفیا کرام دی شاعری دا خاص پیغام انسان دوستی تے تصوف ہوندے، خواجہ نور احمد سانول فریدی دی شاعری اِچ وی اساکوں انہاں موضوعات تے مشتمل ملدی اے۔ خواجہ نور احمد سانول فریدی سچے عاشق رسول ﷺ ہَن تے انہاں دے نعتیہ کلام اِچ پیغمبر اسلام ﷺ نال سچی محبت تے عقیدت دا اظہار ملدے۔نعتیہ کلام دے چند شعر ملاحظہ فرماؤ: میم دا برقعہ لولاکی پا کے ، احدوں احمد ویس وٹا کے پا شاہی خلعت لولاکے، بنْ سلطان اقلیم قدم دا اَنا و اَنت رب فرماوے، عرش تے کرسی گھول گھماوے جو کچھ منگے سو کجھ پاوے، ہے باعث ایجاد عدم دا ہتھ جبرائیل براق بھجٖائس، ڈٖے معراج حبیب سڈٖایس عرش فلک نوں دوست ڈٖکھایس، ڈٖتڑس بہرہ بخش رحم دا چوڈٖیں طبقیں باتا نورے، ظلمت شرک کفر تھئی دورے ہر دل سوہنْے تے مسرورے، ہِے مخزن الطاف کرم دا سوہنْا سائیں دیدار ڈٖکھاؤ، اپنْے شہر شریف منگاؤ مونجھاں درد فراق مٹاؤ، احمدؔ تکیہ تیڈٖڑے دم دا ۱۳؎ عشق اپنْے محبوب نال من دی سچی تے گہری لو دا ناں اے جیہڑی اوندے احساس تے ایں طرح طاری تھی ویندی اے جو عاشق کوں چوں طرفوں محبوب دا ہی جلوہ نظر امدے، خواجہ غلام فریدؒ فرمیندن’’پیا عشق اساڈٖی آن سنگت، گٖئی شد مد زیر زبر دی بھَت‘‘ ہک بٖئی جاہ تے خواجہ صاحب عشق دے بارے فرمیندن’’قسم خدا دی قسم نبی دی ، عشق ہے چیز لذیز عجیب‘‘ ۔ خواجہ نور احمد فریدی وی عشق دا تعارف ایں کرویندن: عشق رانجھنْ دے ساڑ پجٖالیا کیتس کیری کولا ماس ہڈٖاں توں اُڈٖ گٖیا سُنجٖ بر کوکاں ڈھولا ڈھولا جاپے ہیر زہیر کیتے ہا روز ازل دا رولا غم نہیں قربان سجٖنْ تے جندڑی اولا گھولا احمدؔ تھیوں شہید اکبر لگٖا عشقی توف دا گولا

				۱۴؎

حوالہ جات: ۱۔ نسیم اختر، ڈاکٹر، ’ ’دیوان عارض معہ ڈوہڑہ جات احمد یار فریدی‘‘ ،تدوین وتحقیق، ص۱۴۹

۲۔ میر حسان الحیدری، ’’تاریخ ادبیات پاکستان وہند‘‘ ،جلد ۱۴، لاہور، پنجاب یونیورسٹی

۳۔ نسیم اختر، ڈاکٹر، ’ ’دیوان عارض معہ ڈوہڑہ جات احمد یار فریدی‘‘ ،تدوین وتحقیق، ص۱۶۰

۴۔ ایضاً، ص۱۶۹

۵۔ ایضاً، ص۱۷۱

۶۔ ایضاً، ص۱۵۶

۷۔ رقیہ بی بی، تحقیقی مقالہ بعنوان ’’خواجہ محمد یار فریدی....حالات و فارسی شاعری‘‘، ص ۱۰۰

۸۔ خواجہ محمد یار فریدی،’’دیوان محمدی‘‘، ملتان، جھوک پبلشرز، ۲۰۱۶، ص ۱۲

۹۔ ایضاً،ص ۱۳۰

۱۰۔ ایضاً، ص ۱۱۸

۱۱۔ ایضاً، ص ۱۹۵

۱۲۔ قطب الدین فریدی، خواجہ غلام: ’’بیتابی‘‘ ص۲۰

۱۳۔ خواجہ نور احمد سانول فریدی: ’’دیوان احمدی‘‘ صادق آباد، ذیشان پرنٹنگ سروس، ۲۰۰۹ء ، ص۹

۱۴۔ ایضاً، ص۱۰۳