خواجہ غلام فرید
| خواجہ غلام فرید
Khawaja Ghulam Farid | |
 | |
| ڄم پل: | چاچڑاں، 26 نومبر 1845ء |
| شاعری: | سرائیکی |
| خطہ : | ریاست بہاولپور، سرائیکی وسیب |
| وصال: | 24 جولائی 1901ء (56 سال) |
خواجہ غلام فرید ٌ کوریجہ 26 نومبر 1845ء بروز منگل کوں بہاولپور ریاست دے دور دراز قصبہ چاچڑاں شریف وچ پیدا تھئے۔ آپ دے خاندان دا نسلی سلسلہ یا شجرہ نسب حضرت عمر فاروق نال ونج ملدا ہے۔ آپ دے خاندان وچ ہک شخص، جس دا ناں شیخ کوربن، حضرت شیخ پریا ہئی اس واسطے کور کی وجہ نال لفظ کوریجہ بݨ گیا۔ آپ دا تاریخی ناں خورشید عالم رکھا گیا۔ آپؒ دے والد دا ناں خواجہ خدا بخش عرف محبوب الہی ہئی۔ آپ چار سال دے تھئے تاں آپؒ دی والدہ دا انتقال تھی ڳیا تے جݙݨ آپؒ دی عمر اٹھ سال تھئی تاں آپؒ دے والد وی ایں دنیا توں رخصت تھی ڳئے۔ خواجہ فرید ہوراں نے ماحول دے مطابق شاندار تعلیم حاصل کیتی۔باو ہک وݙے روحانی خانوادے نال تعلق رکھدے ہن۔ آپݨے وݙے بھرا فخر جہان دے بعد گدی نشین بݨیے۔ خواجہ فرید سرائیکی زبان دے مشہور شاعر ہن۔ آپݨی وفات دے بعد او کوٹ مٹھݨ وچ دفن تھئے۔ ہر سال اتھاں انھیں دا عرس تھیندے۔
نمونہء کلام
[لکھو | ماخذ وچ تبدیلی کرو]دلڑی لٹی تئیں یار سجن
کدیں موڑ مہاراں تے آ وطن
روہی دے کنݙڑے کالیاں
میݙیاں ݙکھن کناں دیاں والیاں
اساں راتاں ݙکھاں وچ جالیاں
روہی بنائوئی چا وطن
روہی دی عجب بہار دسے
جتھے میں نمانی دا یار ݙسے
جتھاں عاشق لکھ ہزار ݙسے
اتھاں میں مسافر بے وطن
دلڑی لٹی تئیں یار سجن
کدیں موڑ مہاراں تے آ سجن
- تیݙے نیناں تیر چلایا
تیݙے نیناں تیر چلایا ، تیݙی رمزیں شور مچایا
المست ہزار مرایا، لکھ عاشق مار گنوایا
ابراہیمّ اڑاہ اڑایو، بار برہوں سر چایا
صابرّ دے تن کیڑے بچھے، موسیّٰ طور جلایا
زکریاّ کلوتر چرایو، یحیٰ گھوٹ کونہایا
یونسّ پیٹ مچھی دے پایو، نوحّ طوفان لُڑھایا
شاہ حسنّ کوں شہر مدینے، زہر دے جام پلایا
کربل دے وچ تیغ چلا کر ایڑھا کیس کرایا
شمس الحق دی کھل لوھایو ، سرمد سر کپوایا
شاہ منصور چڑھایو سولی ، مستی سانگ رسایا
مجنوں کارنڑ لیلی ہوکر ، سو سو ناز ݙکھایا
خسرو تے فرہاد دے کارنڑ شیریں نام دھرایا
درد دا بار اُٹھایا ہر ہک ، اپڑاں وقت نبھایا
کر قُربان فرید سر اپنڑاں، تیݙڑا وارا آیا
استغفاریہ کافی
[لکھو | ماخذ وچ تبدیلی کرو]( حضرت خواجہ غلام فرید رحمتہ اللہ علیہ) چوریوں جاریوں استغفار بخشم شالا رب غفار
گندڑی عادت، گندڑے فعلوں توبہ توبہ لکھ لکھ وار
کر کر سخت گناہ پرتاپیم توں ہیں خاوند بخشن ہار
پیر پیغمبر تیݙے بانہیں توں مالک ، توں کل مختار
میں بد عملی تے کر رحمت جیں ݙینہہ یار وی یار نہ یار
اوگن ہاری ناں کہیں کم دی کوجھی کملی بد کردار
تیݙا شان ہے فضل کرم دا
میں وچ ݙوہ تے عیب ہزار
آون یاد گناہ پرانے پٹ پٹ روواں زار و زار
رات قبر دی ݙینہہ حشر دا
سر تے کڑکم باری بار
میں مسکین فرید ہاں تیݙا توں بن کون اتارم یار
کافی
[لکھو | ماخذ وچ تبدیلی کرو]کیا حال سُݨاواں دِل دا،کوئی مَحرم راز نہ مِلدا
مُنہ دُھوڑ مِٹی سِر پایٔم،سارا ننگ نمُوز ونڄایٔم
کُئی پُچھݨ نہ ویڑھے آیٔم،ھَتھوں اُلٹا عالَم کِھلدا
آیا بار بِرھوں سِر باری،لڳی ھو ھو شہر خُواری
روندئیں عُمرگُذاریٔم ساری،نہ پایٔم ݙَس منزل دا
دِل یار کِیتے کُرلاوے، تَڑپھاوے تے غم کھاوے
ـ ݙُکھ پاوے سُول نِبھاوے،اِیہو طَور تیݙے بیدِل دا
کئی سَہنس طبِیب کماوِن،سَے پُڑیاں جھول پِلاوِن
میݙے دِل دا بھیت نہ پاوِن،پووے فرق نہیں ھِک تِل دا
پُنؐوں ھوت نہ کھڑ مُکلایا،چَھݙ کلھڑی کیچ سِدھایا
سوھݨے ڄاݨ پَچھاݨ رُلایا،کُوڑا عُذر نِبھایٔم گِھل دا
سُݨ لَیلےٰ!دھانہہ پُکارے،تَیݙا مَجنوں زار نِزارے
سوھݨا یار توں٘ڑیں ھِک وارے،کَݙِیں چا پردہ محمل دا
دِل پرم نگر ݙو تانگھے،جِتھاں پینݙے سخت اڑانگے
نہ راہ فـــریـــد، نہ لانگھے،ھِے پَندھ ٻہُوں مُشکِل دا
کافی
[لکھو | ماخذ وچ تبدیلی کرو]میݙا عشق وی تُوں ۔۔۔۔۔ میݙا یار وی تُوں
میݙا دین وی تُوں ۔۔۔۔۔ ایمان وی تُوں
میݙا جسم وی تُوں ۔۔۔۔۔ میݙا روح وی تُوں
میݙا قلب وی تُوں ۔۔۔۔۔ جند جان وی تُوں
میݙا قبلہ ۔۔۔۔۔ کعبہ ۔۔۔۔۔ مسجد ۔۔۔۔۔ ممبر
مصحف تے قرآن وی تُوں
میݙے فرض فریضے ۔۔۔۔۔ حج ۔۔۔۔۔ زکاتاں
صوم صلات اذان وی تُوں
میݙی زاہد ۔۔۔۔۔ عبادت ۔۔۔۔۔ طاعت ۔۔۔۔۔ تقویٰ
علم وی تُوں ۔۔۔۔۔ عرفان وی تُوں
میݙا ذکر وی تُوں ۔۔۔۔۔ میݙا فکر وی تُوں میݙا ذوق وی تُوں ۔۔۔۔۔ وجدان وی تُوں
میݙا سانول ۔۔۔۔۔ مٹھڑا ۔۔۔۔۔ شام سلوُنا
من موہن جانان وی تُوں
میݙا مرشد ۔۔۔۔۔ ہادی ۔۔۔۔۔ پیر طریقت شیخ حقائق دان وی تُوں
میݙا آس ۔۔۔۔۔ اُمید تے کھٹیا وٹّیا تکیہ مان تران وی تُوں
میݙا دھرم وی تُوں ۔۔۔۔۔ میݙا بھرم وی تُوں
میݙا شرم وی تُوں ۔۔۔۔۔ میݙا شان وی تُوں
میݙا دکھ سکھ ۔۔۔۔۔ روون ۔۔۔۔۔ کھلن وی تُوں
میݙا درد وی تُوں ۔۔۔۔۔ درمان وی تُوں
میݙا خوشیاں دا اسباب وی تُوں
میݙے سُولاں دا سامان وی تُوں
میݙا حسن تے بھاگ ۔۔۔۔۔ سہاگ وی تُوں
میݙا بخت تے نام نشان وی تُوں
میݙا دیکھن بھالن ۔۔۔۔۔ جاچن جُوچن
سمجھن جان سنجان وی تُوں
میݙے ٹھݙرے ساہ تے ۔۔۔۔۔ مونجھ منجھاری
ہنجواں دا طوفان وی تُوں
میݙے تلک تلولے ۔۔۔۔۔ سیندھاں مانگاں ناز نہورے تان وی تُوں
مینݙی مہندی ۔۔۔۔۔ کجّل ۔۔۔۔۔ مُساگ وی تُوں
میݙی سرخی ۔۔۔۔۔ بیڑا ۔۔۔۔۔ پان وی تُوں
میݙی وحشت ۔۔۔۔۔ جوش ۔۔۔۔۔ جنون وی تُوں
میݙا گریہ آہ فغان وی تُوں
میݙا شعر عروض قوافی تُوں
میݙا بحر وی تُوں اوزان وی تُوں
میݙا اوّل آخر ۔۔۔۔۔ اندر باہر
ظاہر تے ۔۔۔۔۔ پنہان وی تُوں
میݙا فردا تے دیروز وی تُوں الیوم وی تُوں الآن وی تُوں
میݙا بادل برکھا ۔۔۔۔۔ کھمنیاں ۔۔۔۔۔ گاجاں بارش تے ۔۔۔۔۔ باران وی تُوں
میݙا مُلک ملہیر تے ۔۔۔۔۔ مارُو تھلڑا روہی ۔۔۔۔۔ چولستان وی تُوں
جے یار فرید قبول کرے سرکار وی تُوں ۔۔۔۔۔ سُلطان وی تُوں
نہ تاں کہتر ۔۔۔۔۔ کمتر ۔۔۔۔۔ احقر ۔۔۔۔۔ ادنیٰ لاشئے ۔۔۔۔۔ لا امکان وی تُوں
کافی
[لکھو | ماخذ وچ تبدیلی کرو]رتھ دھیمیں دھیمیں ٹور
میڈا دستہ نرم کرور دا متاں ونگیں لگم ٹکور
رتھ دے بہندی درڳ نہ سہندی ہم طبع کمزور
روز ازل دی پاتم ڳل وچ برہوں تیڈے دی ڈور
شالا مول سلامت نیواں رہ وچ لڑدن چور جیکر رتھ تے ٻیٹھیں تھک پوساں گھوڑا گھنساں بور
سوکھا تیز لغام دا کولا نہ اوکھا سر زور راڄھݨ تے میں جوڑ کوں جوڑوں جوڑ جڑیندا جوڑ
سک تے طلب ملݨ دی سینے. روز نواں ہم شور
پندھ اڑانگے دلڑی تانگے جلد پڄاویں توڑ میں تے یار فرید مݨیسوں رل مل شہر بھنبھور (کافی نمبر چار)
خواجہ صاحبؒ دے بارے صابر شفیق ملتانی دا مضمون
[لکھو | ماخذ وچ تبدیلی کرو]حضرت خواجہ فریدؒ اپݨی شاعری وچ حُسن واخلاق ، ملنساری ، ہمدردی ، خیر خواہی تے رواداری دا درس ݙتے۔ آپ بنی نوع انسان کوں ہی ہک قبیلہ سمجھدن۔ ساری مخلوق خدا جوڑی اے ۔ کہیں انسان دا تعلق کہیں وی معاشرے ، قبیلے ، وطن یا قوم نال ہووے اوندا مقام و مرتبہ جڳ جہان دے لوکاں وچ ہکو سنواں ہوندے۔ اوندا پیا ر ، محبت اتے بھئی والی معاشرے وچ رواداری کوں فروغ ݙیندی ھے۔ جیڑھے ویلے تئیں انسان طبقاتی تقسیم اچ ونڈیا رہ ویسی اوں ویلے تئیں او امیر تے غریب دے درمیان ہک دریا دی مݨ وانگ ݙسسی۔ اپݨے آپ کوں انج سمجھسی ۔ اوندی رواداری ، ہمدردی تے خیر خواہی اپݨے طبقے تک محدود راہسی۔ جݙاں جو تلواں طبقہ جیڑھا صرف بُکھ، افلاس ، تنگ دستی دی حالت وچ صرف اپݨے جہیں لوکاں دے علاوہ کہیں ݙوجھے بندے کنوں مدد حاصل نئیں کر سڳدا۔ ایہ ڳالھ شرفِ انسانیت دے خلاف ھے۔ ایہا وجہ ھے جو ݙوجھے صوفیاء کرام وانگیں حضرت خواجہ غلام فریدؒ ہوراں وی سماجی رواداری دا درس ݙتے۔ لوک داستاناں کہیں وی سماج دی ثقافت دا عکس ہوندن ۔ جنھاں وچ عقل و دانش ، شعور دی راند اچ رچیاں لوک کہانیاں ، قصے داستان، سینہ بہ سینہ محفوظ ہوندن۔ حضرت خواجہ غلام فریدؒ وی اپݨی شاعری وچ لوک داستاناں تے اُنھاں دے سماجی روئیے نشابر کیتن۔
رانجھݨ جوڳی ویڑھے آیم
سڑدے مردے کھیڑے بھیڑے
ہُݨ وت سانول کون نکھیڑے
پَل پَل ٻانہہ سراندی ھے
محبت ہک ایجھا جوہر ھے جیڑھا انسان کوں ترقی دا راہ ݙکھیندے۔ سکون ، سکوت موت دا کوجھا روپ ھے۔ جہد مسلسل تے تحریک ہی زندگی دی علامت ھے۔ ایہا وجہ ھے جوکلامِ فریدؒ اچ جابجا عمل دا درس مِلدے۔ آپ دی فِکر سماج دی فکری ابتداء دی منزل کوں پاوݨ دا جذبہ پیدا کریندی ھے۔ جیڑھی سماج اچ خوشحالی واسطے محنت تے عمل دا پِڑ ھے۔
تھل مارو دا پینڈا سارا
تھیسم ہک ٻلہانگ
عجز ، نیاز مندی ہک ایجھا وݨ ھے جیندی بدولت انسان اپݨی حیاتی کوں تعصب اتے بغض جہیں کثافت کنوں پاک صاف رکھیندیں ہوئیں پاکیزہ زندگی گُزریندے تے ایہو جذبہ انسان کوں اپݨے تئیں محدود نئیں رکھیندا۔ بلکہ آہروں ٻاہروں دے وسیݨک لوکاں نال محبت دا جذبہ پیدا کریندے۔ نمرودیت دا سِر کپ ݙیندے ۔ جڳ جہان اچ ہر بندے کوں اپݨے کنوں ودھیک تے چنگا سمجھدے ۔ جیندی وجہ توں ساݙا معاشرہ خیر خواہی تے رواداری دا عمدہ نمونہ بݨدے۔ حضرت خواجہ فریدؒ پابندِ شریعت تے حقیقی پارسا ہووݨ دے باوجود اپݨی شاعری اچ عجز و انکساری دا اظہار ایں فرمیندن: دُھوئیں دار فقیر تھیوسے
فخر وݙائیاں سٹیاں ہِیؤں دلبر دے کُتڑے در دے
بِرہوں پیاں ڳل ڳٹیاں مونجھ فریدؔ مزید ہمیشہ
اجٖکل خوشیاں گھٹیاں حضرت خواجہ غلام فریدؒ آفاقی شاعر ہن۔ فطرت دی منظر نگاری اُنھاں دی شاعری دا خاصہ ھے۔ آپ بُنیادی طور تے سرائیکی زبان دے شاعر ہَن ۔ آپ اُردو، فارسی، سندھی، عربی ، ہندی ، پوربی زبان وچ وی شعر آکھین۔ ایں وجہ توں آپ کوں ہفت زبان شاعر آکھیا ویندے۔ آپ جئیں معاشرے اچ اکھ کھولی او سرائیکی معاشرہ ہا۔ ایں دھرتی دے رسم ورواج وِکھرے ہَن ۔ حضرت خواجہ غلام فریدؒ کوں نہ صرف سرائیکی زبان تے مہارت رکھدے ہَن بلکہ اُنھاں کوں اُردو ، فارسی زبان تے وی کمال حاصل ہئی۔ خواجہ فریدؒ دااُردو دیوان وی سماجی موضوعات نال بھریل ھے۔ خواجہ فریدؒ دا سرائیکی کلام خیر خواہی تے معاشرتی ہمدردی دا مظہر ھے۔ جیڑھی ڳالھ فریدؒ دی زبان وچوں نکلے ہا لوکاں دے دِلاں تے براہِ راست اثر کریندی ہئی۔ آپ دی شاعری عوام دوستی اتے خلق پرستی دے رَس نال بھری ہوئی اے۔ وسیب نال محبت دا اظہار خواجہ فریدؒ ایں کیتے: ایہا روہی یار ملاوڑی ءِ
شالا ہر دَم راہوے ساوڑی ءِ
ونجٖ پیسوں لسڑی ڳاوڑی ءِ
گھِن اپݨے سوہݨے سئیں کنوں
خواجہ فریدؒ دی شاعری وچ سماج دے سارے روئیے سوجھل تھیندن۔ فکرِ فریدؒ تے سماجی رواداری دا پہلا گُٖݨ ایہو ھے جو ݙوجھے دی سنبھال رکھݨ تے ہر کم کاراچ صبر وتحمل محبت نال پیش آوݨ۔اینویں جٖال دا وَݨ روہی دے وݨیں دا سردار ھے ۔ سردار کہیں وی طبقے دا ہووے ، صبر وتحمل تے رواداری دا پیکر ہوندے۔ جیویں قوس قزاح دے رنگ ست لڑی پینگھ وانگوں ہِن اینویں جٖال دے وݨ تے لڳݨ آلیاں پیلھوں وی رنگ برنگیاں ہِن۔ اتے ایں دھرتی تے وسݨ والے لوکاں دے روئیے وی اِنھاں رنگیں والی کار ہِن۔خواجہ سئیں دی ایں کافی وچ فکر تے سماجی رواداری دے رنگ وی موجود ہِن:
آ چُݨوں رَل یار ، پیلوں پَکیاں نی وے
کئی بگڑیاں کئی ساویاں پیلیاں
کئی بھوریاں کئی پھِکڑیاں نیلیاں
کئی اودیاں گُلنار ، کِٹویاں ریتاں نی وے
پیلوں چُݨدیں بوچھݨ لیراں
چولا وی تھیا لیر کتیراں گِلردے کِرن پُچار ، سینگیاں سَکیاں نی وے
حضرت خواجہ غلام فریدؒ صوفی صفت انسان ہَن۔ او انسانیت دے خیر خواہ ہَن۔ فرقہ بندی تے طبقاتی نظام کوں بالکل تسلیم نئیں کیتا۔ بلکہ پوری انسانیت کوں رواداری اتے پیار محبت دا درس ݙتے۔اُنھاں دے نزدیک اصل ہیرا محبت تے حُسن واخلاق ھے۔
سمجھ سُنجٖاݨی غیر نہ جٖاݨی
سبھ صورت ھے عین ظہور
رکھ تصدیق نہ تھی آوارہ
کعبہ ، قبلہ ، دَیر ، دَوارہ
مسجد مندر ہکڑو نور
خواجہ فریدؒ اپݨی دھرتی تے دھرتی جٖئے لوکیں دی پسماندگی ، غربت تے افلاس کنوں ایں طرح متاثر تھیندن جو اُنھاں دے سِوا ٻئی کوئی شئے تے توجہ نی ݙیندے۔ اپݨے لوکاں تے اپݨے وسیب نال محبت دا درس ݙیندن۔ ایہا وجہ ھے جو فریدؒ اپݨی شاعری اچ ساݙی معاشرت دی ہر چھوٹی توں چھوٹی روایت دا ذکر وݙے سوہݨے انداز نال کیتے۔ اُنھاں دی شاعری اچ روہی دے ٹوبھے دا ذکر وی مِلدے۔ روہی دے بیابان تے سُنجٖ بَر دے علاقے وچ ’’ٹوبھا‘‘ آبِ حیات وانگوں ھے۔ ایہ تاں اٹل حقیقت ھے جو حیاتی واسطے پاݨی مونڈھلی ضرورت ھے۔ جیڑھا وسیب دے ݙوجھے علاقیاں وانگ روہی اچ نی پاتا ویندا۔ خُشک سالی دی وجہ توں بارش وی ٻہوں کم تھیندی ھے۔ پر جݙݨ بارش تھیندی ھے تاں پاݨی ٹوبھیاں وچ جمع تھی ویندے جتھاں تمام ذی روح پاݨی پیندن۔ ایہ ڳالھ آکھݨ بے جا نہ ہوسی جو ٹوبھا معاشی، معاشرتی ، سماجی، ثقافتی، روحانی تے ذہنی سرگرمیاں دا محور ومرکز ھے۔ایہا وجہ ھے جو خواجہ سئیں ٹوبھے کوں اپݨیاں کافیاں وچ مرکزی مقام ݙتے تے سماج دی ضرورت کوں بیان کیتے۔
لاݨے پھوڳ فریدؒ سُہیساں
سٹ گھر ٻار تے بار وسیساں
کرڑی تے ونجٖ جھوکاں لیساں
اجٖکل ٹوبھا وَس پیا
خواجہ فریدؒ در حقیقت اپݨی شاعری وچ سماجی رواداری دا درس ݙیندیں ہوئیں انفرادیت دی بجائے اجتماعیت کوں زیادہ اہم سمجھدن ۔ او صرف اپݨی ذات تک محدود نی راہندے۔ بھل جو پورے وس وسیب تے سماج دی ڳالھ کریندن۔ اُنھاں اپݨے جذبات تے محسوسات اچ سارے معاشرے دی نمائندگی کیتی ھے۔ ہک سوہݨا تے کامیاب معاشرہ اوں ویلے بݨدے جیڑھلے لوکاں اچ خیر خواہی تے خیر سگالی دا درجہ اُتم ہوسی۔ اگر ہر بندہ اپݨی خوشی اچ کھِلدا رہ ونجٖے کہیں دی پرواہ نہ کرے تاں ول او ڈُٖکھ ویلے وی کلہا ہوسی۔ اونکوں پُچھ پریت کرݨ آلا کوئی نہ ہوسی۔ حیاتی رَل مِل تے راہݨ دا ناں ھے۔ سماج نال جُڑ تے راہݨ دا ناں ھے۔ ساݙا معاشرہ کݙاہیں وی ایں ڳالھ دی حوصلہ افزائی نہ کریسی جو اپݨی خوشی وچ کہیں کوں شامل نہ کرو۔ فریدؒ دی شاعری معاشرے دی ترجمان ھے۔ الغرض خواجہ فریدؒ دی شاعری نہ صرف سماجی رواداری دی امین ھے بھل جو انسانی اعلیٰ اقدار تے اخلاقیات دا مجموعہ ھے۔جیندے وچکار انسانی مساوات، اخوت ، بھائی چارہ، ڈُٖکھ سُکھ دی سانجھ تے ہک ہووݨ دا دَرس مِلدے۔
رتھ دھیمیں دھیمیں ٹور
میڈا دستہ نرم کرور دا متاں ونگیں لگم ٹکور
رتھ دے بہندی درڳ نہ سہندی ہم طبع کمزور
روز ازل دی پاتم ڳل وچ برہوں تیڈے دی ڈور
شالا مول سلامت نیواں رہ وچ لڑدن چور
جیکر رتھ تے ٻیٹھیں تھک پوساں گھوڑا گھنساں بور
سوکھا تیز لغام دا کولا نہ اوکھا سر زور
راڄھݨ تے میں جوڑ کوں جوڑوں جوڑ جڑیندا جوڑ
سک تے طلب ملݨ دی سینے. روز نواں ہم شور
پندھ اڑانگے دلڑی تانگے جلد پڄاویں توڑ
میں تے یار فرید مݨیسوں رل مل شہر بھنبھور
)کافی نمبر چار)