حسن بن صباح

نزاریہ فرقہ (موجودہ آغاخانی مذہب) دا اصل بانی بلاد عجم یعنی ایران دا وݙا داعی، شیخ الجبل، حسن بن صباح ہے۔ اوہنے اپݨی تحریک کوں ایسی ترقی ݙتی، جس دے باعث ݙوجھیاں اسلامی قوتاں نال مقابلہ کرݨ لگا۔ بلکہ اگر اے آکھا ونجے تاں درست ہوسی کہ اوہنے تے اوندے جانشیناں نے ایسی دھاک ٻلہائی کہ اس زمانے دے اسلامی سلاطین وی انہاں توں تھراندے ہن. اوندی پیدائش تقریباً ١٠٣٤ء، قم، فارس دی اے تے وفات ١٢ جون ١١٢٤ء (٢٦ ربیع الثانی ٥١٨ھ) کوں فارس وچ ہی تھئی.

ناں تے نسب

حسن بن صباح دا پورا ناں حسن بن علی بن محمد بن جعفر بن حسین بن الصباح الحمیری ہئی۔ اے ایرانی ہئی تے اوہنے اس زمانے دے رواج دے مطابق اپݨے آپ کوں ہک عرب الحمیری خاندان نال منسوب کیتا ہئی۔ لیکن اونکوں اے ڳالھ پسند نہ ہئی کہ لوگ اس دا نسب بیان کرن۔ او اپݨے مریداں کوں آکھدا ہئی کہ میکوں اپݨے امام دا مخلص غلام آکھا کرو.

اوندا پیو کوفہ توں قم آیا جتھاں حسن پیدا تھیا۔ ست سال دی عمر توں ہی اونکوں تحصیل علم دا شوق ہئی۔ اٹھارہ سال دی عمر تک اوہنے ریاضی، نجوم تے سحر وغیرہ مختلف علوم حاصل کیتے۔ اوں وقت تک اوندا مذہب اپݨے پیو دی طرح اثنا عشری ہئی ۔

اسماعیلی دعوت دی بیعت

حسن بن صباح دے ملاقاتاں فاطمی داعیقں وچوں سب توں پہلے ناصر خسرو، حجت خراسان تے ول امیر حزاب نال تھیاں۔ اوہنے انہاں دے اثرات قبول کیتے۔ امیر حزاب نال اس دے کئی طولانی مذہبی مباحثے تھئے۔ اس نال حسن بن صباح دے اعتقاد وچ لغرش پیدا تھی گئی۔ گو اس کوں اسمٰعیلی دعوت دی صحت دا پورا یقین نہ تھیا۔ لیکن ہک بیماری توں شفا پاوݨ دے بعد جس توں اس کوں نجات پاوݨ دی کوئی امید نہ ہئی۔

او اسٰمعیلی مذہب دی طرف مائل تھی گیا تے ݙو اسٰمعیلی داعیاں ابو نجم سراج تے مومن نال ملا۔ اے داعی ہک وݙے رہبر شیخ احمد بن عبد المالک بن عطاش مالک حلقہ اصفہان دے حکم نال فارس وچ اسمٰعیلی دعوت دی تبلغ کریندے ہن۔ انہاں وچوں اینکوں مومن نے ݙٹھا کہ ابن صباح وݙا ہوشیار تے زبردست شخصیت والا ہے تاں اوہنے پس و پیش کریندے ہوئے اسماعیلی امام مستنصر دی بیعت گھدی ۔

مصر روانگی

ماہ رمضان 464 ہجری وچ ابن عطاش جس دے بحر ( یعنی علاقہ تبلیغ ) وچ اصفہان تے آذر بائیجان ہن رے پہنچا تے اسمٰعیلی دعوت وچ ابن صباح دی شرکت قبول کریندے ہوئے اونکوں مصر ونجݨ دا حکم ݙتا۔ اس بنا تے 467 ہجری وچ او اصفہان پہنچا۔ جتھاں ݙو سال ابن عطاش دی نیابت کرݨ دے بعد آذر بائیجان تے دمشق توں تھیندا ہویا 471 ہجری وچ مصر پہنچا۔

ݙوجھا سبب اس دے مصر ونجݨ دا اے بیان کیتا ویندا ہے کہ ابو مسلم نے، جیہڑا شہر رے دا والی تے نظام المک دا داماد ہئی، اس تے الزم لایا کہ او مصر دے اسمٰعیلی داعیاں نال ملدا رہندے۔ بہر حال جݙݨ او مصر پہنچا تاں مصر دے داعی الدعاۃ تے ݙوجھے مشہور لوگاں نے بہت ہی اعزاز نال اس دا استقبال کیتا۔ فاطمی خلیفہ مستنصر نے وی اینکوں بہت کچھ انعام و اکرام ݙتا۔ مگر اینکوں بذات خود خلیفہ نال ملݨ دی اجازت نہ ہئی ۔

مصر توں روانگی تے نزار دی دعوت

اگرچہ او اٹھارہ مہینے تک قاہرہ وچ ٹھہرا ریہا۔ اس مدت دے بعد اونکوں مجبوراً مصر چھوڑنا پیا۔ کیوں کہ مستنصر دے وزیر بدر الجمالی تے اس دے بڑے پتر نزار دے درمیان، جس دی حسن بن صباح حمایت کریندا ہئی، ناخشگوار تعقات ہن۔ اے وی بیان کیتا ویندے کہ بدر الجمالی نے حسن کوں مصر توں کڈھوا ݙتا تاکہ نزار دی امامت دا کوئی حامی نہ ملے۔ غرض 472 ہجری وچ ابن صباح اسکندریہ توں روانہ تھیا تے 473 ہجری وچ اصفہان پہنچا۔ اس وقت توں او بلادیز، کرمان طبرستان، دامغان تے فارس دے ݙوجھے شہراں وچ نزار دے ناں توں اے دعوت ݙیوݨ لگا کہ مستنصر دے بعد نزار امامت دا مالک ہے۔ نظام الملک کوں اطلاع ملݨ تے اوہنے اپݨے داماد ابومسلم کوں اس دی گرفتاری دا حکم ݙتا۔ مگر حسن بن صباح ہتھ نی آیا۔

پیش رفت

اے او دور ہئی کہ اس وقت قرامطہ دی قوت عراق و شام وچ ترٹ چکی ہئی۔ لیکن انہاں دے ہم مذہب ایران تے ملتان (سرائیکی وسیب) وغیرہ وچ پھیل چکے ہن تے انہاں نے اپݨی تحریک کوں خفیہ طور تے جاری رکھا ہویا ہئی۔ اس طرح دا ماحول حسن بن صباح واسطے بہت ساز گار ہئی۔ نزار دے ناں نے انہاں دی تحریک وچ ہک نویں روح پھونک ݙتی ہئی۔ ہݨ اے لوک اس دے چھنڈے تلے جمع تھی گئے۔ لٹ مار دا سلسلہ ول توں شروع کر ݙتا۔ ابتدا وچ حسن بن صباح نے اپݨی سرگرمیاں مازندران دے وادیاں وچ جتھاں بابک خرمی تے اس دے ہم مذہب رہندے ہن شروع کیتیاں تے جلد ہی فارس دے قلعے تے قبضہ کر گھدا۔ ول اصفہان دے قلعے شاہ در تے انہاں دا قبضہ تھی گیا۔

سلجوقیاں دی خانہ جنگی

اس وقت بغداد وچ خلیفہ عباسی مقتدی باللہ ہئی۔ لیکن حکومت ملک شاہ سلجوقی دے ہاتھ وچ ہئی۔ حسن بن صباح نے اس دے زمانے وچ قوت حاصل کیتی تے ملک شاہ دے مشہور وزیر نظام الملک کوں نزاریاں نے 484 ہجری وچ قتل کر ݙتا۔ انہاں دی قوت بھنݨ کیتے ملک شاہ نے ݙو دفعہ لشکر بھیجا، مگر اونکوں کوئی نمایاں کامیابی نہ ملی۔ 485 ہجری وچ ملک شاہ دے انتقال دے بعد اس دے خاندان دے باہمی جھگڑیاں توں نزاریاں دا زور ودھ گیا۔

اس دی ذال خاتون جلالیہ دی رائے نال خلیفہ نے اس دے چھوٹے پتر محمود کوں سلطنت ݙے کے ناصر الدنیا والدین دے لقب نال سرفراز کیتا۔ لیکن اس دے بڑے پتت برکیارق نے حکومت چھک گھدی تے رکن الدین دا لقب اختیار کیتا۔ محمود تے اس دی ماں نے اصفہان وچ پناہ گھدی۔ برکیارق نے نزاریاں دی مدد نال اصفہان دا محاصرہ کیتا تے محمود کوں بھڄا ݙتا۔ لیکن اصفہان تے نزاریاں دا قبضہ تھی گیا۔ نزاریاں نے اپݨی عادت دے مطابق لٹ مار شروع کرݙتی۔ شہر کے باشندے ان کے مظالم سے تنگ آ گئے۔ آخر کار اصفہانیاں نے نزاریاں توں خوب انتقام گھدا تے انہاں دے کئی سرداراں کوں مار ݙتا۔ اس دے بعد حسن بن صباح قزوین پہنچا۔

قلعہ الموت تے قبضہ

بحیرہ قزوین دے قریب قلعہ الموت واقع ہے۔ اس مقام دے آس پاس رہݨ والیاں نال حسن بن صباح نے دوستی کرگھدی تے انہاں تے اپݨے زہد و تقویٰ دا اثر سٹیا۔ آکھا ویندے کہ اے ہمیشہ ہک کمبل ولہیٹ کے رہندا ہئی تے بہت سادہ زندگی بسر کریندا ہئی۔ اتھوں دے اکثر لوگ اس دے پیرو تھی گئے ہن۔ اس قلعے دا مالک ہک سادہ لوح علوی ہئی۔ ہمیشہ اس دے کول بیٹھا رہندا ہئی تے اس توں برکت حاصل کریندا ہئی۔

جݙݨ حسن اپݨا معاملہ مستحکم کرچکا تاں علوی دے کول گیا تے اس کوں آکھا کہ توں قلعے وچوں نکل ونج۔ علوی مسکرایا تے اینکوں دل لگی سمجھا۔ حسن نے اپݨے چند پیرؤاں کوں حکم ݙتا کہ علوی کوں قلعے توں کݙھ ݙیو. انہاں نے اس دے حکم دی تعمیل کیتی تے کچھ مال ݙے کے اونکوں قلعے وچوں کڈھ ݙتا۔ ہݨ قلعے تے حسن دا قبضہ تھی گیا۔ الموت کو مسقرر تے مرکز بݨا کے حسن بن صباح نے اپݨی دعوت دی تنظیم نو کیتی تے اس دی تبلیغ شروع کر ݙتی۔ دعوت دا اوہو نظام قائم کیتا جو مصر وچ رائج ہئی۔ صرف چند حدود ( ارکان ) مثلاً رفیق، لاحق تے فدائی دا اضافہ کیتا ۔

حسن بن صباح دی جنت

فدائیاں وچ ان پڑھ، جان باز نوجوان شریک کیتے ویندے ہن۔ صرف ہتھیار استعمال کرݨ دا فن انہاں کوں سکھایا ویندا ہئی۔ اے سپاہی حسن دے حکم دی بے عذر اکھیاں بند کرکے تعمیل کریندے ہن۔ جس دے قتل دا اشارہ تھیندا، فدائی اس دے کول ویس بدل کے ویندے ہن تے اس دے مزاج وچ رسوخ پیدا کریندے ہن۔ اس دے معتمد بݨدے تے موقع پیندے ہی اس دا کم تمام کر ݙیندے ہن۔ انہاں خونخوار اعمال دی تربیت ݙیوݨ کیتے ہک جنت بݨائی گئی ہئی۔ پہلے او حشیش (بھنگ ) دے اثر نال اس طرح بے ہوش کر ݙتے ویندے ہن کہ انہاں دے دل وچ کسے نشہ آور چیز دا گمان وی نہ ہوندا ہئی۔ بے ہوش تھیوݨ دے بعد خاص ذریعاں نال تے رستیاں نال او مصنوعی تے دنیاوی جنت وچ پہنچائے ویندے ہن۔

جتھاں پہنچدے ہی او ہوش ربا حوراں دی آغوش شوق وچ اکھ کھلیندے تے خود کوں ہک ایسے عالم وچ ݙیکھدے کہ جتھاں دے خوشیاں تے مسرتاں انہاں دے حوصلے تے انہاں دے خیال توں بالا تر ہوندیاں ہن۔ پر فضا وادیاں، روح افزا آبشاراں، جان بخش باغاں تے فریب نظر مرغ زاراں وچ سیر کریندے، حوراں دء صحبت انہاں دی دلجوئی کریندی، مے ارغوانی وچ لبریز جام غالباً اتھاں شراب طہور دا نام گھن کے ݙتے ویندے ہن۔ اے چیزاں انہاں کوں دنیاوی افکار توں بے پروا کر ݙیندیاں۔ کچھ عرصہ دے بعد او حسن دے کول پہنچائے ویندے۔ جتھاں اکھ کھول کے او اپݨے آپ کوں شیخ دے قدماں تے ݙیکھدے۔ انہاں کوں ول جنت وچ پہنچݨ دی امید ݙیوائی ویندی تے انہاں لوگاں کولوں جنت دی لابھ تے اے ظالمانہ کم گھدے ویندے۔ وݙے وݙے امرا انہاں دے خنجراں توں قتل تھئے تے انہاں فدائیاں نے نظام الملک دی وی جان گھدی۔

وفات تے جانشینی

ملک شاہ دے بعد سلطان سنجر نے حسن بن صباح دا مقابلہ کیتا۔ مگر حسن بن صباح نے نہایت چالاکی نال اونکوں صلح تے راضی کر گھدا، اس دے بعد ایران دے شہراں تے بعد وچ رفتہ رفتہ شام دے بعض مقاماں وچ وی حسن دے منݨ والے پھیل گئے۔ حسن بن صاح نے ہک طویل عمرپاتی تے الموت وچ ہی اس دی موت واقع تھئی۔ اس دی موت دے بعد کے بزرگ امید اس دا جانشین بݨا جیہڑا اس دا پتر ݙسیا ویندا ہے ۔

حوالے

• فردوسِ ابلیس، عنایت اللہ
• تلبیسِ ابلیس، ابنِ جوزی