جغرافیہ
جغرافیہ یونانی ٻولی دا لفظ ہے۔ جس دے معنی ہن زمین دا بیان۔ "جغرافیہ اوہ علم ہے جس وچ زمین، اس دی خصوصیات، اس دے باشندیاں ،اس دے مظاہر تے اس دے نقوش دا مطالعہ کیتا ویندا ہے۔" دنیا تے زمین دے علاقیاں دے حالات دا علم ہے، زمین دی سائنس کوں جغرافیہ آہدن۔ انساناں دی ساری ترقی جغرافیہ دے علم نال تھئی ہے۔ زمین انسان دا گھر ہے، ایں گھر کنوں فائدے چاوݨ کیتے جغرافیہ دی لوڑ ہے۔ "جغرافیہ او علم ہے۔ جیندے وچ زمین، ایندی خصوصیات، ایندے باشندیاں ،ایں دے مظاہر تے ایں دے نقوش دا مطالعہ کیتا ویندا ہے۔"
تاریخ
[لکھو | ماخذ وچ تبدیلی کرو]جغرافیہ وچ سب توںپہلے یونانیاں ترقی کیتی ہے۔ ول مسلماناں دا دور آئے، انہاں وچوں ابن بطوطہ، ابن خلدون اتے ادریسی مشہور ہن۔اس علم دا آغاز بطور سائنس مصر تے یونان وچ تھیا۔ زمانہ قدیم دے جغرافیہ داناں دی بعض تحریراں بڑی دلچسپ ہن۔ مثلاً سٹرابو جیہڑا ہک اطالوی جغرافیہ دان ہئی، اس خیال دا مالک ہئی کہ سمندر دا پاݨی ہک بہت وݙے دریا دی طرح کہیں ڈھلان تے بند رہندا ہے۔ ارسطو دا خیال ہئی کہ فضا توں ہوا زمین وچ داخل تھی کے محبوس تھی ویندی ہے تے جݙݨ اوہ فضا وچ واپس ونجݨ کیتے جدوجہد کریندی ہے تاں زلزلہ پیدا تھیندا ہے۔ مگر انہاں عجیب و غریب خیالات دے نال قدیم یونانیاں نے بعض حیرت انگیز دریافتاں وی کیتیاں۔ مثلاً 200ق م دے قریب ارسطارتس نے مصر دے مشرق و مغرب وچ مدوجزر دی لہراں وچ تناسب معلوم کرݨ تے ایہ اعلان کیتا کہ بحر اوقیانوس تے بحر ہند آپس وچ منسلک ہن۔ اس دی ہک ٻئی دریافت قابل ذکر ہے، جس دے مطابق اس ݙسیا کہ دور مغرب وچ شمال توں جنوب تک کوئی ملک ضرور واقع ہے۔ اس دے 1700 سال بعد کولمبس نے اس ملک امریکا کوں دریافت کیتا۔
جغرافیہ دیاں شاخاں
[لکھو | ماخذ وچ تبدیلی کرو]- طبعی جغرافیہ
- انسانی جغرافیہ
- تہذیبی جغرافیہ
- تاریخی جغرافیہ
ایراٹورتھینیس (276-194B.C) اوہ پہلا شخص ہئی جس نے لفظ جغرافیہ استعمال کیتا۔ جغرافیہ کوں زمین دی سائنس وی آکھا ویندا ہے۔ اج تک انسان نے جتنی وی ترقی کیتی ہے۔ اوہ جغرافیہ دی ہی مرہون منت ہے۔ زمین انسان دا گھر ہے تے اس گھر توں زیادہ فوائد حاصل کرݨ کیتے علم جغرافیہ انسان دی رہنمائی کریندا ہے۔ علم جغرافیہ پراݨے زمانے وچ وی موجود ریہا ہے۔ لیکن اس دور وچ اس دی اہمیت بہت کم ہئی۔ عموماً دریاواں، پہاڑاں، سمندراں تے مقامات دے ناں یاد کر گھنݨ ہی کافی سمجھا ویندا ہئی۔ ݙوجھے علوم دی نسبت جغرافیہ وچ بہت سست رفتاری نال ترقی تھئی۔
مقامی ثقافت دی تشکیل وچ جغرافیائی حالات دا کافی عمل دخل ہوندے ۔ انسان دا لباس ، غذائی عادات ، رہݨ دے طریقے، روزانہ دے کم کاروِغیرہ زیادہ ترجغرافیائی تے موسمی کیفیات دا نتیجہ ہوندن۔
علامہ ابن خلدون دے مطابق:‘‘ اقلیم ’’ جغرافیائی ماحول تے مذہب اے ترائے عوامل انسانی تمدن تیں فیصلہ کن اثر سٹیندن۔’’
جغرافیے توں مراد او ارضی ماحول ، ݙیس تے وسیب اے جیندے نال انسان دا آبائی تعلق ہوندے ۔ او اتھاں جمدا جاندے تے جوان تھیندے ۔ اتھوں دی آب و ہوا ، مخصوص فضا ، خوراک پوشاک اتے سماجی موثرات اوندی شخصیت دی تشکیل کریندن سیاݨے آہدن جو جیڑھا پودا جتھاں پیدا تھیندے اتھوں دی آب و ہوا تے فضا اوندے کیتے بلکل مناسب تے موافق ہوندی اے۔ ایویں انسان وی جتھاں جمدے پلدے ، اتھوں دا قدرتی ماحول اوندی صحت تے شخصیت کیتے انتہا ئی موافق تے مفید ہوندے ۔ بقول ڈاکڑ عبادت بریلوی:
‘‘ زمین اللہ دی ڈتی ہوئی سب توں وڈی نعمت اے کیوں جو زمین صرف زمین نئیں میدان وی اے، صحرا وی ہے۔ پہاڑ وی ہے۔ سبزہ زار وی ہے ، جنگل وی ہے، کھیت وی ہے، باغ وی ہے، شہر وی ہے، دیہات وی ہے، وطن وی ہے، پَھل پھْل نال وی ایندا رشتہ ہے، انسان نال وی ایندا گانڈھا ہے، انسان ناں ہوے ، انسانی رشتے نہ ہوون ، انسانی فہم فراست شعورتے آگہی تے علم و عمل نہ ہووے تاں او بے معنی تے بے رنگ اے۔’’ (1)
حوالے
[لکھو | ماخذ وچ تبدیلی کرو]1۔ سرائیکی افسانے تے ناول وچ دیہاتی منظر نامہ، تحقیقی و تنقیدی مطالعہ (مقالہ نگار: صبیحہ منظور ) نگران مقالہ ڈاکٹر مقبول حسن گیلانی