ثقافت
ثقافت ہک اصطلاح ہے جہڑی انسانی معاشریاں دے سماجی رویے تے اصولاں دے نال نال انہاں گروہاں دے افراد دے علم، عقائد، فنون، قوانین، رسم و رواج، صلاحیتاں اور عادات تے مشتمل ہے۔
ثقافت عربی زبان دے لفظ ثقف کنوں نکلا ہے۔ ثقف دے معنی عقلمندی تے مہارت دے ہن۔
کلچرچا(کیا) ہے؟ کلچر دی تعریف اُتے دنیا دے دانشوریں دا اتفاق نئیں۔ کلچر کہیں معاشرے دی اجتماعی سوچ دے سَبھے عملیں اَتے مادی مظاہر دا ناں ہے ۔ اے سوچ لٹریچر ‘ مُصوری ‘ ڳاوݨ ‘ وَڄاوݨ ‘ نچݨ تھیٹر وچ ظاہر تھیندی ہے ۔
اے سوچ سیاسی ‘ سماجی خالیں وچ ساݙے عَقیدیں ‘ مَیلیں ٹھیلیں ‘ تَہواریں وچ وی ظاہر تھیندی ہے ۔ ساݙی تریخ دے پُراݨے حصیں کوں یاد رکھݨ وچ ساݙا کلچر ‘ ساݙی تریخ کنیں شروع تھی کے اپݨا اظہار مادی ‘ روحانی طور کریندے ۔ انسانیں دی ساری عملی ‘ ذہنی سوچ دا حاصلات کلچر ہے ۔
کہیں علاقے دے کلچر دا اُوں علاقے دی زمین نال گھاٹا سَمبندھ ہوندے ۔ کلچر دا نیوکلیس اُوں زمین دا جغرافیہ بݨیندے اَتے اُوں زمین دی تریخ نال اے نیوکلیس پُھٹدے وَدھدے۔ ایں ڳالھوں سرائیکی کلچر کوں سمجھݨ کیتے پہلے سرائیکی علاقے دے جغرافیے اَتے تریخ دا مخصر جائزہ گھندے ہَئیں۔
سرائیکی وسیب روہڑی تئیں سندھ دے نال نال دا علاقہ ہے ۔ بَند ٻدھیجݨ اَتے نہریں کھٹیجݨ کنیں پہلے سندھ ݙاہ ٻارہاں میلیں وچ کِھنڈ کے وہندا ہا ۔
اِنہیں ݙاہیں میلیں وچ، خاص کر گرمیں وچ ایندے کئی واہݨ تھی ویندے ہَن ۔ تُساں اَڄ وی جے توجہ نال ݙیکھو تاں اِنہیں واہݨیں دے پُراݨ مظفر ڳڑھ کنیں پنجند دو آندے ہوئے ݙسسن ۔ اِنہیں ݙاہ ٻارہاں میلیں کنیں تھولے جھئیں فاصلے اُتے پوادھو ‘ پچادھو تھل ہے، سُنج بَر ہے جتھاں پاݨی گھٹ مِلدے۔ دریا دے نال والا علاقہ چھل ٻوݙدی وجہ کنوں ‘ دریا دے پوادھو ‘ پچادھو والا علاقہ سُنج بَر ٹِٻیں اَتے نئیں دی وجہ کنیں گھٹ آباد اَتے آوݨ ونڄݨ واسطے اوکھا علاقہ ہے ۔
سندھ وچ پاݨی دی زیادتی اَتے پہاڑ دے نال ہووݨ دی وجہ کنیں ڈھلوان وچ زیادہ فرق ہے ۔ ایں واسطے اے دریا تیز رفتار ہے۔اِیندے وچ چھل ٻوݙ، سیلاب اَتے ڈھاہ زیادہ ہے ۔ ایندی کَندھی اُتے کوئی وݙا مرکز نئیں بݨ سڳا، جیویں راوی اُتے لاہور یا سندھ وچ ٹھٹھہ ہے، جیڑھا ایں علاقے دے کلچر دا مرکز بݨ کے ایں علاقے دی انفرادیت دا مادی ثبوت تھی سڳے ہا ۔ ایں علاقے دے شہر آباد تھی کے اُڄڑدے رَیہن ۔
ایں اُڄاڑ دی وݙی وجہ دریائے سندھ دا پاݨی ریہے یا کہیں چھوٹے موٹے راجہ حاکم دے نال کجھ عرصہ اِنہیں دی آبادی ریہی ہے ۔ اَڄ وی ایں علاقے وچ دلورائے ‘ ٹھیڑ ‘کوٹ بھٹیاں ‘ بھٹہ واہݨ دے کھنڈر پُراݨے شہریں دی نشاندہی کریندن ۔ پَر اے پُراݨے شہر اُڄڑکے ننویں شہریں دی آبادی نئیں بݨ سڳئے۔ ݙیویں کنیں ݙیوے نئیں ٻل سڳے۔ اِتھوں دی تریخ اندھارے وچ ریہی ہے ۔
کلچر دی مادی صورت مثال کیتے عمارتاں‘ قلعے‘ مصوّری ‘ سنگتراشی وغیرہ ایں علاقے دی خاص نوعیت دی وجہ کنیں ایں صورت وچ کائینی جئیں کنیں سرائیکی کلچر دی انفرادیت دا مادی ثبوت اَساں لوکیں کوں پیش کر سڳوں۔ مُلتان اَتے اُچ شریف دیاں اینجھیاں جاہیں ہِن جیڑھیاں قدیمی ہِن اَتے ایں علاقے دا مرکز وی ریہن ۔
تھولاٻہوں اے شہر ساݙی پُراݨی تریخ ‘ ساݙی پُراݨی تہذیب اَتے کلچر دا اظہار ہِن ۔ میݙے آکھݨ دا مطلب اے ہے جو مادی کلچر دے اظہار ساݙے کلچر ‘ ساݙے علاقے وچ گھٹ ہِن جیڑھیاں اساں اپݨی انفرادیت دے طور پیش کر سڳوں، جنہیں اُتے اَساں اپݨے مستقبل دی بݨیاد رکھ سڳوں، جنہیں نال اَساں اپݨا تریخی رشتہ جوڑ سڳوں۔
پندھرویں صدی عیسوی وچ جیڑھلے ہندوستان وچ مرکزی حکومت کمزور ہئی تاں ہر پاسوں علاقائی مرکز قائم تھئین۔ سرائیکی علاقے وچ وی لنگاہیں علاقائی مرکز مُلتان وچ قائم کیتے ۔ ہک تاں اے علاقائی مرکز ٻہوں کمزور ریہے ۔ ݙوجھا ایں علاقائی مرکز دی مدّت ٻہوں گھٹ ریہی ہے ۔ فنِ تعمیر‘ سنگ تراشی ‘ مصوری اے اعلیٰ تہذیب دے مَظہر ہوندن ۔ اِنہیں واسطے جاگیری دور وچ وݙے حکمرانیں اَتے جاگیرداریں دی سرپرستی دی ضرورت ہوندی ہے ۔
ملتان اِتھوں دا اہم علمی مرکز ریہے ۔ اے مسلمانیں دے ابتدائی دور دی ڳالھ ہے ۔ مغلیں دے زمانے وچ ملتان دی اہمیت گھٹ ڳئی ۔ اِتھاں کوئی اے جیݙا جاگیردار، قطعہ دار نئیں پیدا تھیا جو ایں علاقے وچ مادی ترقی تھیوے ہا ، تاج محل بݨے ہا، تان سین ڄَمے ہا ۔ تاج محلیں یا تان سین واسطے اُوں زمانے چھوٹے یا وݙے دربار دی ضرورت ہئی اَتے سرائیکی علاقے وچ کوئی چھوٹا وݙا راڄواڑہ یانواب کائینی جیندا دربار فنکاریں دی سرپرستی کرے ہا۔
سرائیکی کلچر اَتے سرائیکی تہذیب دا اَڄ وݙا مَظہر سرائیکی زبان ہے ۔ سرائیکی پنجابی کنیں اینویں ہک اَنج زبان ہے جیویں پنجابی اُردو کنیں یا ہَندی اُردو کنیں ۔ سرائیکی دیاں آوازاں سرائیکی دے فقرے دی بݨاوٹ اَتے لہجہ سبھو پنجابی کنیں وَکھ ہے ۔ اَساں سرائیکی زبان کنیں اپݨے کلچر دی سُنڄاݨ کر سڳدے ہَییں۔ سرائیکی علاقے یتیم ریہے اَتےسرائیکی یتیم تھی کے پَلی ہے۔
سرائیکی دے پَلے سرائیکی دے لوک گیتیں دا سرمایہ ہے ۔ اے لوک سرمایہ ہِن جیندے اُتے اساں فخر کر سڳدے ہَییں، جیڑھا سرائیکی روایتیں دا اَمین ریہے ۔ ساݙے لوک گیت ‘ ساݙی شاعری وچ ساݙیں رِیتیں وچ ساݙا جُغرافیہ اَتے ساݙی تاریخ ٻولیندی ہے ۔ میں پہلے بیان کر چُکاں جو سرائیکی دا علاقہ سندھ دے نال نال دا علاقہ ہے ۔ اے چھل ٻوݙ،سُنج بَر دا علاقہ ہے ۔
سندھ کنیں دور والے علاقے وی قریباً قریباً ملتان کوں چھوڑ کنیں یا چھل ٻوݙ والے علاقے ریہن یا سُنج دا علاقہ ہے ۔جھنگ ہووے یا سوّی دے علاقے، ہر جاہ قریباً قریباً ایہا حالت رَیہی ہے۔ ایندا اثر ساݙی شاعری اُتے ہے ۔ ساݙے لوک گیتیں اُتے کَلہپ دا اثر ہے ۔ کَلہپ ‘ پردیس ‘ انج تھی ونڄݨ دا احساس سرائیکی لوک ورثہ وچ ہے ۔ اے احساس سرائیکی شاعری وچ شدید پاتا ویندے ۔ ایں احساس آپݨے مادی اظہار واسطے کونج دی علامت اختیار کیتی ہے ۔
سرائیکی وچ کونج وِچھوڑے‘ ݙکھ درد دی علامت ہے، پردیس سفر دی علامت ہے، کونجیں دے پَرے دے پَرے سَردیں وچ پہاڑیں کنیں آ سندھ دے جنگل ٻیلیں وچ آن لہندِن اَتے آہدن کونج دی کُرلاہٹ ساݙی ہک وݙی علامت ہے۔ ݙوجھی لوک روایت عورت دے عشق دا اظہار ہے ۔ اے ٻئی زبانیں دی شاعری، خاص کر ہندی وچ وی ملدی ہے ۔ سرائیکی وچ ایندی تاثیر زیادہ ہے ۔ سرائیکی وچ اثر انگیزی دا اے ہک وݙا ذریعہ ہے ۔ سسّی دی زبانوں درد وِچھوڑے دا بیان ‘ تھل بَر دے سفر ‘ تتی ریت اَتے ٻُٻل دے کَنڈیں دا بیان تیر بݨ کے دِلیں کوں لڳدے ۔ پُنل‘ راول‘ آدرش دی ‘ مطلوب دی ‘ محبوب دی علامت ہِن، سرائیکی کلچر دے کلہپ اَتے بے وَسی دا اِظہار ہِن۔
سرائیکی علاقے وچ ٻُدھ ہَن ۔ ٻُدھ مذہب انسان دوستی دا مذہب ہے ۔ اے جبر ‘تشدد اَتے ظلم دے خلاف ہے ۔ ایندے بعد اے قرامطیں دا ڳڑھ ریہے۔ قرامطی اسماعیلی شیعہ ہِن ۔ قرامطہ ملائیت داتوڑ ہَن ۔ مقامی تہذیب اَتے مقامی کلچر وچ رَل مِل کے اسلامی تبلیغ کریندے ہَن ۔ اُنہیں دے زیر اثر سرائیکی علاقے وچ منسیئے ٻہوں ترقی کیتی ہے ۔ سرائیکی مَنسیا لکھنوی منسیے دے برابر ہے ۔ ٻُدھ مت دی انسان دوستی، کلہپ دے احساس اَتے قرامطیں دے منسیئے کنیں اِتھوں دی شاعری غم نہاد ‘ غم ٻݨیاد ہے ۔ سرائیکی شاعری ݙُکھیں دردیں دا ݙوجھا ناں ہے ۔
منسیئے دی وجہ کنیں سرائیکی موسیقی دی انفرادیت ایندا مٹھاج اَتے سوز ہے ۔ سرائیکی لوک ورثہ ہووے یا ٻئی شاعری، اینکوں سرائیکیت سوز اَتے دَرد ݙیندی ہے ۔ سرائیکی موسیقی سِندھ دے چھوٹے چھوٹے واہیں دی موسیقی ہے ۔ دھیمی دھیمی ‘ دھیرج دھیرج ہے موسیقی سُنج بَر دی چُھپ چُھپ فضائیں وچ بنسری دی موسیقی ہے ۔ سندھ دی کندھی اَتے بھاݨے دی ٻلدی بھاہ دا سوجھلا اَتے دور آبادی دا ہک ہلکا جھئیاں احساس ہے ۔ اُمید وی ہے، بھل ٻہوں گھٹ ہے ۔ بھاݨے ہک پل تاں مسافریں کوں سہارا ݙے سڳدن، ہک موسم تاں جھل سڳدن پر مستقل اِنہیں دی جاہ تاں نئیں۔ ساݙا وِچھوڑا اَتے کلہپ ساݙی شاعری وانگوں ساݙی موسیقی دی وَݨت وچ وی شامل ہے۔ او دھیرج جیڑھا ساݙا ڳاوݨ وچ ہے، اُوہو دھیرج ساݙے نچݨ وچ وی ہے۔ جیویں پنجابی دے ڳانوݨ وچ شور ‘ تیز ہوندے، اینویں اُنہیں دے نچݨ وچ ٹپݨ نچݨ زیادہ تِکھا، زیادہ تیز ہے ۔ سرائیکی علاقے دی جُھمر وچ دھیرج ہے ۔ اے ٻہوں آہستہ ہے، جذبیں کوں ہک سکون اَتے تسکین ݙیندی ہے۔
استاد فدا حسین گاڈی