اسم جنس
خالقِ کون ومکاں دنیائے ہست و بود ئِ چ جہڑی شے وی پیدا کیتی ئِ اوندی متضاد جنس وی نال نال پیدا کرݙتی ئِ۔ جنس دا اے تضاد جتھاں رنگینئی کائنات دا سبب بݨئے اتھاں اے وجہ تناسل وی بݨیے ۔ تناسل دا اے عنصر نہ صرف انسانیں ، حیوانیں تے پرندیں (پکھئیں) ئِ چ پاتا ویندے بلکہ نباتات دی سرشت ئِ چ وی اے عنصر موجود ء ِ ۔ باالفاظ دیگر کائنات دی ہر مخلوق ء ِ چ جنسیت دی بنیاد تے نر تے مادہ دا فرق موجود ئِ۔
گرائمر دی زبان ئِ چ نر کوں مذکر تے مادہ کوں مونث آکھیا ویندے ۔ سرائیکی زبان ئِ چ حیوانات ، نباتات تے انسانیں (یعنی تمام ذی روح) کنوں علاوہ بعض جمادات تے بے جان اشیاء وچ وی نر تے مادہ دی تفریق کیتی ویندی ئِ۔ بعض دھاتیں مثلاً لوہا، سونا، پارہ ، تانبا تے پتل وغیرہ کوں مذکر تے چاندی ، قلعی ، گندھک وغیرہ کوں مونث سݙیا ویندے ۔ ایویں ای بعض بے جان اشیاء جیویں جو کرسی ، میز، کھڑکی ، آری ، داتری ، کہئی ، چُلھ ، مُندری تے پاتری وغیرہ کوں مونث تے بعض اشیاء جیویں جو پکھا، گھڑا، رسہ ، لوٹا، مولھا تے سوٹا وغیرہ کوں مذکر دے طور تے ورتیا ویندے ۔
بعض اسماء ایجھئیں وی ہِن جنھیں وچوں ݙوہائیں جنسیں (مذکر تے مونث) دا مفہوم پاتا ویندے۔ خصوصاً بے جان یا غیر ذی روح اشیاء دی تذکیر و تانیث مستقل بنیادیں تے نئیں کیتی ون٘ڄ سڳدی۔ بے جان یا غیر ذی روح شئیں جے کر نر یا مادہ نئیں ہوندیاں تاں وت او چھوٹیاں ، وݙیاں ، تکڑیاں یا لسیاں ضرور ہوندئیں۔ لہٰذا جنسی طور تے اشیاء کوں چار قسمیں (مذکر ، مونث، جنس مشترک یا عام تے جنس غیر ذی روح ء ِ چ ونڈیا ون٘ڄ سڳدے )
اے ڳالھ یاد رکھݨ آلی ئِ جو جانداریں (انسان ، حیوان تے نباتات) دی تذکیر و تانیث بے جان اشیاء دی تذکیر و تانیث کنوں سوکھی ہوندی ئِ۔ اردو زبان دے اکثر اسماء سنسکرت تے ہندی دے اسماء دی پیروی کریندن ۔پر انھیں دے متعلق کوئی مقررہ تے یقینی اصول پیش نئیں کیتے ون٘ڄ سڳدے۔ سرائیکی زبان دے ماخذ اردو زبان دے ماخذیں کنوں ودھیک وی ہن تے مختلف وی ۔ سرائیکی زبان دے اسماء دی تذکیر و تانیث ہووے یا واحد جمع ہووِن انھیں دا اثر سرائیکی دے اسمائے صفت تے افعال تے وی پوندے ۔ اینہہ واسطے سب توں پہلوں اتھاں سرائیکی زبان ئِ چ تذکیر و تانیث دے خالص سرائیکی اصول بیان کیتے ویندن تاں جو سرائیکی زبان دی وسعت دا اندازہ کیتا ون٘ڄ سڳے ۔
1۔ سرائیکی اسمائے مذکر دے اخیرلے حرف تہجی توں پہلے آوݨ آلے حرف تہجی تے عموماً پیش یا زبر ہوندی ئِ تے انھیں اسمائے مذکر کنوں اسمائے مونث بݨاوݨ سانگے انھیں دے پیش یا زبر کوں زیر نال بدل ݙتا ویندے :
مذکر
مونث
معنی
مذکر
مونث
معنی
بوخَر
بوخِر
بوڑھی ، پیر فرنوت
بچَھَل
بچَھِل
لگائی بجھائی میں آنے والی
بسوکَڑ
بسوکِڑ
بے حوصلہ
بھَڳل
بھَڳل
شکست خوردہ
بھڄوکَڑ
بھڄوکِڑ
بھڳوڑی
ٻڈھَڑ
ٻڈھِڑ
بوڑھی
پانوَل
پانوِل
دبلی پتلی
پچادَھڑ
پچادِھڑ
مغرب کی باسی
بھڑاکَل
بھڑاکِل
جھگڑالو
بھنوکَڑ
بھنوکِڑ
ٹوٹی ہوئی ، ٹوٹ جانے والی
پِھراکَل
پِھراکِل
زبان سے مکر جانے والی
پھَنڈَر
پھَنڈِر
ذبح کی جانے والی گائے / بھینس
تاوَل
تاوِل
زودرنج، تیز مزاج
تِرکَّل
تِرکِّل
پتلی کمر والی
2۔ مصادر کنوں بݨݨ آلے مذکر تے مونث جہڑے جو انھیں مصادر کنوں اسم فاعل وی ہِن پر مونث اسم فاعل ایجھئیں ہن جنھیں دے اخیر ء ِچ ’’ن‘‘ اندی ئِ تے اینہہ کنوں پہلے حرف تے زیر ہوندی ئِ:
مصدر
مذکر
مونث
معنی
اٹیرَݨ
اٹیرو
اٹیرِݨ
ہڑپ کرنے والی
ارداسَݨ
ارداسی
ارداسِݨ
فریادی
ٻڑکَݨ
ٻڑکو
ٻڑکِݨ
بڑبڑانے والی
بھونکَݨ
بھونکی
بھونکِݨ
بکواس کرنے والی
پکارَݨ
پکارا
پکارِݨ
پکارنے والی
تروٹَݨ
تروٹی
تروٹِݨ
سستی کرنیو الی
ݙوالَݨ
ݙوالا
ݙوالِݨ
دیوالیہ ، نادہندہ
کانڈھَݨ
کانڈھی
کانڈھِݨ
شادی پر بلائی ہوئی
3۔ مصادر دے ایجھئیں حاصل مصدر جہڑے جو ’’ن‘‘ تے مکدن تے ’’ن‘‘ کنوں پہلے حرف تلے زیر ہوندی ئِ عموماً مونث شمار تھیندن :
مصدر
حاصل مصدر
معنی
مصدر
حاصل مصدر
معنی
آپھرݨ
آپھرِݨ
نفخ
اَݙݨ
اَݙݨ
جھونپڑی کا ڈھانچہ
پَٹݨ
پٹِݨ
خارش، کھجلی
پوچَݨ
پوچِݨ
پوچی ، صافی
پھتکَݨ
پھتکِݨ
تڑپ، روگردانی
پھسلَݨ
پھسلِݨ
پھسلن ، کیچڑ
ٹیکَݨ
ٹیکِݨ
سہارا دینے والی لکڑی
جُوٹھَݨ
جُوٹِھݨ
بچا کچھا کھانا
جھاڳݨ
جھاڳݨ
پایاب پانی
جھڳݨ
جھڳݨ
دہی بلونے کا آلہ
چِھکَݨ
چِھکِݨ
مندھاݨی کی رسی
اٻلَݨ
اٻلِݨ
خلش، ضمیر کی لرزش
بھڑکَݨ
بھڑکِݨ
جلن
پھٻݨ
پھٻݨ
سج دھج
تِلکَݨ
تِلکَݨ
پھسلن
ٹنگَݨ
ٹنگِݨ
ٹنگنی (برتن لٹکانے کیلئے )
جلَݨ
جلِݨ
جلن
جُکَھݨ
جُکھِݨ
دکھ ، مبتلائے مصیبت
4۔ مصادر کنوں بݨݨ آلے کجھ ایجھئیں حاصل مصدر جنھیں دے اخیر ئِ چ ’’ݨی‘‘ آندی ئِ بطور مونث استعمال تھیندن ۔ جݙاں جو انھیں وچوں بعض حاصل مصدر ایجھئیں وی ہِن جنھیں دے اخیر ئِ چ ’’ݨاں‘‘ دا ودھارا کرکے انھیں کوں بطور مذکر ورتیا ویندے :
مصدر
مذکر حاصل مصدر
مونث حاصل مصدر
معنی
مصدر
مذکر حاصل مصدر
مونث حاصل مصدر
معنی
آوݨ
آوݨاں
آوݨی
آمد
اَکݨ
اکݨاں
اَکݨی
اکتاہٹ
بھاوݨ
بھاوَݨاں
بھاوݨی
پسندیدہ
بھڄݨ
بھڄݨاں
بھڄݨی
فرار اختیار کرنے والی
پرچاوݨ
پرچاوݨاں
پرچاوݨی
تعزیت
پینہݨ
پینہݨاں
پینہݨی
پسائی
تکݨ
تکݨاں
تکݨی
انتظار
آݙھݨ
آݙھݨاں
آݙھݨی
مالش
اٹکݨ
اٹکݨاں
اٹکݨی
رکاوٹ
اٹھݨ
اٹھݨاں
اٹھݨی
اٹھاݨ
اُگھݨ
اُگھݨاں
اُگھݨی
صفائی
الاوݨ
الاوݨاں
الاوݨی
ٻول چال
5۔ کجھ ایجھئیں مصادر جنھیں دے حاصل مصدر دے اخیر ئِ چ ’’اٹ‘‘ آندے تے او مذکر شمار کیتے ویندن۔
مصدر
حاصل مصدر
مصدر
حاصل مصدر
مصدر
حاصل مصدر
بَھرکݨ
بَھرکاٹ
چِرکݨ
چِرکاٹ
چھݨکݨ
چھݨکاٹ
شُوکݨ
شُکاٹ
کُرلاوݨ
کُرلاٹ
کُڑکݨ
کڑکاٹ
کھِسکݨ
کِھسکاٹ
گُھرکݨ
گُھرکاٹ
نُوکݨ
نُکاٹ
ہُنگارݨ
ہُنگاٹ
ٻرڑاوݨ
ٻرڑاٹ
بِھرکݨ
بِھرکاٹ
ٻاکݨ
ٻکاٹ
پھݨکݨ
پھݨکاٹ
چِرکݨ
چِرکاٹ
6۔ کجھ ایجھئیں لوظ جنھیں دے اخیر ئِ چ ’’ار‘‘ آندے تے او مونث ہوندن۔
لوظ
معنی
لوظ
معنی
لوظ
معنی
اُݙار
اڑان
اُلار
جھکائو
بِھرکار
گردش
پَھٹکار
لعنت ملامت
پَھکار
پٹائی
جَھلار
تالاب یا دریا کے کنارے رہٹ
سَٹکار
مار کٹائی
ٻسکار
بلغم کی خر خراہٹ
پھتکار
اچھل کود
پن٘ڄکار
مارپیٹ
ٹھمکار
سج دھج
جِھمکار
جِھلمل
چَمکار
جِھلمل
چھَمکار
پائل کی آواز
7۔ کجھ ایجھئیں لوظ جنھیں دے اخیر ئِ چ ’’ار‘‘ آندے تے او مذکر ہوندن :
لوظ
معنی
لوظ
معنی
لوظ
معنی
اُبھار
فراز
انگار
انڳارا
اُدھار
قرض
بَزار
بازار
ٻڑکار
ابال
ٻڑکار
پیٹ کی گڑگڑاہٹ
ٻلکار
کیڑوںکا کلبلانا
پرستار
پجاری
پھَتکار
پھڑپھڑاہٹ
پَھڑکار
تڑپ
تِھڑکار
کپکپاہٹ
ڄرکار
کپڑے کے پھٹنے کی آواز
اَپھار
زمین کا ابھار
اُشکار
اکساہٹ
اَندھار
طوفان
ٻسکار
ہانڈی کا ابال
پِزار
پائوں کا ایک جوتا
بَھڑکار
شعلوں کی آواز
تِھرکار
رقص
تھُندکار
تنک مزاجی
جُھرکار
پچھتاوا
8۔ کجھ ایجھئیں اسمائے مذکر جنھیں دے اخیر ء ِچ ’’ݨ‘‘ آندی ئِ تے انھیں دے مونث کائینی ہوندے :
لوظ
معنی
لوظ
معنی
اوچَھݨ
چادر ، کپڑا، پہناوا
ٻاٹَݨ
ابٹن
ٹوٹݨ
سرکا اوپر والا حصہ ، گنجا سر
ݙبیکݨ
ڈھکنا
ݙٹݨ
سرپوش، توانا آدمی
ݙکھݨ
جنوب کی ہوا
سَنوݨ
شگوݨ ، رسم
مکھݨ
مکھن
ٻانبھݨ
برہمݨ ، ہندوئوں کی اعلی نسل
پلیتھݨ
خشکہ (خشک آٹا)
پَھٹکݨ
موٹر سائیکل
ڈَکݨ
ڈھکنا
9۔ کجھ اسمائے مونث جنھیں دے اخیر ء ِ چ ’’ݨ‘‘ آندی ئِ تے انھیں دے مذکر کائینی ہوندے تے ݨ کنوں پہلوں آوݨ آلے حرف تہجی دے ہیٹھ زیر ہوندی ئِ۔
لوظ
معنی
لوظ
معنی
آمد ِݨ
آمدنی ، آجانا یا آنے کی توقع ہونا
ٻلھݨ
ڈولفن، دریائی عورت
اَرِݨ
لوہے کا سندان
پاپِݨ
حوصلہ ، اوسان ، گنہگار عورت
بھونڈ ِݨ
سور کی مادہ ، ژولیدہ عورت
پلٹِݨ
فوج کا پیادہ دستہ
چُرِّݨ
پانی کے بہائو کا راستہ
جھڳݨ
دہی بلونے کا آلہ
چَنِݨ
صندل کی لکڑی چندن
تَنو ِݨ
گوندھے ہوئے آٹے کا تھال
جَھلِّݨ
پنکھا ، کنویں کے آرپار رکھی ہوئی لٹھ
چوکِݨ
وہ لکڑی جس سے برتن میں کوئی چیز بھری جائے
10۔ کجھ اسمائے مونث جنھیں دے اخیر ء ِچ ’’ݨی‘‘ آندی ئِ انھیں دے مذکر نھئیں ہوندے :
اسمائے مونث
معنی
اسمائے مونث
معنی
پَتراݨی
قلابازی
پِھرݨی
چرخی
بِھرکݨی
بچوں کے لئے کاغذ کا کھلونا
ٹوٹݨی
سر کے اوپر والا حصہ
ٹُوشݨی
چوٹی
جُگتاݨی
ہمراز
جھَلݨی
پنکھا
پَرچاوݨی
تعزیت
پُوݨی
کپاس کا گولا
تاݨی
کھڈی کا کپڑا
تَھڑکݨی
سردی سے کپکپی طاری ہونا
چَٹݨی
چٹنی
ٻوہݨی
بِکری کی ابتداء
بھَیݨی
بستی ، چھوٹا سا گائوں
11۔ کجھ اسمائے مونث جنھیں دے اخیر ئِ چ ’’اند‘‘ آندے تے انھیں دے مذکر کائینی ہوندے :
لوظ
معنی
لوظ
معنی
لوظ
معنی
اَپڑاند
پہنچ
اَڳواند
ہراول ، راہنمائی
اَڑاند
رکاوٹ، الجھائو
بَگواند
سفیدی
اُڑاند
زیادہ تول، جھکائو
بِھڑاند
لڑائی
چَراند
چراگاہ
اَٹکاند
چبھن ، خلش
سَڑاند
تعفن
کَھڑاند
رکاوٹ
بَھاند
پسند
سَغراند
بکرمی مہینے کی تاریخ
کِھڑاند
شرارت
راند
کھیل
لَڑاند/بِھڑاند
لڑائی
12۔ اسمائے صفت کنوں بݨݨ آلے اسمائے کیفیت جہڑے جو ’’پ‘‘ تے مکدن تے مذکر شمار تھیندن:
اسمائے کیفیت
معنی
اسمائے کیفیت
معنی
اُپرپ
اجنبیت
اَندھپ
اندھا پن
چِڑپ
چڑچڑاپن
ݙڈھپ
زیادتی ، ظلم
سِݨپ
دانائی
سُگھڑپ
سلیقہ مندی
کوہڑپ
بدصورتی
گُندرپ
کینہ پروری
مُٹپ
موٹا پن
کچَپ
کچا پن ، وعدہ خلافی
چِکھڑپ
چڑچڑاپن ، لاڈ پیار
ݙنگپ
ٹیڑھاپن
سوہݨپ
خوبصورتی
کِٖجڑپ
پھوہڑپن، غلاظت
13۔ جیکر ’’ک‘‘ تے مکن آلے لوظیں دے ’’ک‘‘ کنوں پہلے حرف اتے زبر ہووے تاں او مونث ہوندے:
لوظ
معنی
لوظ
معنی
لوظ
معنی
اَجرک
سندھی چادر
اِرَک
کہنی
بَھڑَک
چمک، آگ کا بھڑکنا
پالَک
ایک سبزی ، ساگ
پُھتَک
تفاخر
چَمَک
روشنی
اُڑَک
توقع، امید، وہم
اوڑَک
آخر کار
بَک بَک
بکواس
پَھڑَک
پھڑپھڑاہٹ
چِپک
کمزور، لاغر
چَسک
لذت، لت
چوٹَک
ضرب ، چوٹ
خُندَک
نفرت، ناگواری
اَدرک
ایک سبزی
14۔ ایجھئیں اسمائے مذکر جنھیں دے اخیر ئِ چ ’’الف‘‘ یا ’’ہ‘‘ اندے جے کݙئیں انھیں دے اینہہ ’’الف‘‘ یا ’’ہ‘‘ کوں یائے معروف ’’ی‘‘ ئِ چ بدل ݙتا ون٘ڄے تاں وت او مونث بݨ ویندن:
مذکر
مونث
مذکر
مونث
مذکر
مونث
مذکر
مونث
اٻالھا
اٻالھی
اجایا
اجائی
اُچا
اُچی
البیلا
البیلی
اُڄاڑا
اڄاڑی
اَموندھا
اموندھی
اُچیرا
اچیری
اَندرلا
اندرلی
اُتلا
اتلی
اَڳلا
اڳلی
اَنوکھا
انوکھی
اَندھا
اندھی
اَدھورا
ادھوری
بگا
بگی
ٻٹھلا
ٻٹھلی
بُھورا
بھوری
پَٹڑا
پٹڑی
پَڳلا
پَڳلی
پوتڑا
پوتڑی
پَکھا
پکھی
15۔ یائے معروف ’’ی‘‘ تے مکݨ آلے اسمائے مونث جنھیں دے مذکر کائینی :آمدݨی ، آڳلی ، اُٻاسی ، آڈھݨی ، اُچوی ،
اُݙاری ، ازادی ، اڳلی ، اڳاتری، امیری ، اِستری ، اَنڈی، اوجھری ،اُ کھلی ، بُرزی ، برفی ، بروڑی ، بُسری ، ٻالٹی ، ٻانھی، ٻاجھری ،ٻوہݨی ، ٻوئی ،ٻوہلی ، ٻجھاوݨی ، بھاڄی ، َبھری ، َبھڑکی ، بھنبھیری۔
16۔الف تے مکݨ آلے اسمائے مذکر جنھیں دے مونث کائینی: اٹا، اڑیکا، اُسترگا،اَندرکھا، انڈا، انگوچھا ، ایرا، بھاڑا، بھانڈا،
بھانبھا، بھُلیکا، بھیڄا، پاڑچھا ،پاوا، پاکھڑا، پتنگا، پٹیلا، پُراٹھا، پرزہ، پلوتا، پنگھوڑا، پھالا، پھٹاکا، تارا، تروپا، تروڑا، تِڑکا، توبرا، ٹانڈا، ٹانکا، ٹوٹا، ٹوکا، جڳارا، جھاڳا، جھرونبھا، جھمبوٹا، جھورا، جھیڑا، چاڑھا، چِٹکا، ، چخا۔
17۔ کجھ ایجھئیںاسمائے مونث جنھیں دے مذکر کائینی: آکِڑ، آلِس، آندر، آنڈ، آنہور، آہر، آپَھر، اݙ، اُلانگ، اوڑ، اولگ، بھرݙ، بھڑاس، بھنگ، بھیݙ، پاڑ، پاہ،پِت، پَت، پرکھ، پشاک، پَڳ، پِنڈ، پُھوت، تانگھ، تراٹ، تروکڑ، تریہہ، تندیر، تنوار، تھوتھر، تھتھر، ٹَکر، ٹکور، جھار، جھال ، جھالر، جھانجھر۔
18۔ کجھ ایجھئیں اسمائے مذکر جنھیں دے مونث کائینی:آتݨ، آجڑی، آلوں، آنھاں، آندری، آنھر، آبھوں، آتھر،
اُتانگڑ، اَسمان ،اَسوں، اِتبار، اُلاڑ، الوچ، الول، اَمب، ادوتھر، اُچھاڑ، اَٹھوگ، اَدھڑنگ، بزار، باز، باغوں، بانکا، باٹھا، بَج، بزار، بخیل ، بستہ، بھانبھڑ، بھیت، پالٹوں، پاند، پاندھی، پُڑسانگ، پڑوال، پزار، پلنگ، پلاݨ۔
19۔ سرائیکی دے او اسمائے کیفیت جہڑے جو ’’ت‘‘ تے مکݨ تے ’’ت‘‘ کنوں پہلوں آوݨ آلے حرف تہجی تے زبر ہووے تاں او مونث شمار تھیندن:اُ بَت،سُنَت،سنگَت،نیت،پارت،پکاوَت،چاپَت،دانَت،سکھالَت،سناخَت،شارَت، شریکَت، لاڳت، لذّت، لبّھت، لِکھّت، محنت، مِنّت۔
20۔ سرائیکی دے او لوظ جنھیں دے اخیرلے ہک یا ݙو حروف کنوں پہلے یائے معروف ’’ی‘‘ آ ون٘ڄے عام طور تے مونث ہوندن پر کجھ لوظ اینہہ قانون کنوںمستثنیٰ وی ہن: پیپ، پینگھ، پھریند، تریز، تریجھ، تندیر، تیند، ٹھڈھیر، جھپیڑ، جھریٹ، چیک، لیک، چھڑنیگ، دریس، ریل، زیل، زین، سیندھ، سیخ، گجیر، ݙلیک، لکیر، یڑویل، پسیل، تݙیل، تریز، ٹھڈھیر، جگیر، پُلیس۔
21۔ ’’ناْں ‘‘ دے لا حقئیں آلے لوظ مذکر ہوندن:
اسم مذکر
معنی
اسم مذکر
معنی
اٻاݨا
آبائی
اُتاݨا
پیٹھ کے بل
اݙاݨا
سائیبان ، چھپر
اَیاݨا
معصوم، بھولا بھالا
اَلوݨا
بغیر نمک کے
اودراݨا
اداس، ملول
اولڳاݨا
تنخواہ، معاوضہ، خدمتگاری
بگاݨا
ناواقف، غیر
ٻدھݨا
چھوٹے بچے کو باندھنے کا کپڑا
بُھتݨا
احمق، بے وقوف
پیرݨا
خانہ بدوش
پھوکݨا
پھوکݨی
تِلکݨا
پھلسواں
تھاݨا
پولیس اسٹیشن
ٹنگݨا
شاخدار لکڑی جس پر برتن لٹکائے جائیں
ٻٻاݨا
پدری
22۔ کجھ ایجھئیں اسمائے مذکر جنھیں دی چھیکڑ ’’ݨی‘‘ یا ’’اݨی‘‘ دا ودھارا کرݨ نال اسمائے مونث بݨ ویندن:
مذکر
مونث
مذکر
مونث
مذکر
مونث
اوݙ
اوݙݨی
جن
جنݨی
ڄیٹھ
ڄٹھاݨی
ݙوم
ݙومݨی
سکھ
سکھݨی
بلوچ
بلوچݨی
جوڳی
جوڳیاݨی
بھوت
بھوتݨی
ڄٹ
ڄٹݨی
سیٹھ
سیٹھݨی
پنڈت
پنڈتاݨی
ٹھڳ
ٹھگنْٖی
چور
چورݨی
شیر
شیرݨی
جادوگر
جادوگرݨی
23۔ کجھ اسمائے مذکر جنھیں دے تمام حروف علت (ا، و، ی) ہٹا کرئیں باقی دے اخیرء ِچ ’’اݨی‘‘ یا ’’واݨی‘‘ دا ودھارا کرکے مونث بݨائے ون٘ڄ سڳدن:
مذکر
مونث
مذکر
مونث
مذکر
مونث
ٻیلی
ٻلاݨی
کھتری
کھتراݨی
نائی
نواݨی
پاولی
پلاݨی
ملاں
ملاݨی/ملواݨی
چودھری
چدھراݨی
موچی
مچاݨی
چاکی
چکاݨی
درزی
درزاݨی
حاجی
حجاݨی
منشی
منشاݨی
24۔ کجھ اسمیں دی تذکیر و تانیث کجھ باقاعدہ تے کجھ بے قاعدہ ہوندی ئِ جہڑی جو اہل زبان دی ٻول چال دے مطابق ٻولی ویندی ئِ۔ ایندے وچ انسانی رشتے تے جاندار شامل ہن:
الف:انسانی رشتے :
مذکر
مونث
مذکر
مونث
مذکر
مونث
ابّا
امّاں
پیو
ما
چاچا
چاچی
مرد
عورت
مڑس
رن
جوآن
تریمت
کاکا
کاکی
کنوارا
کنواری
پتر
دھی
نانا
نانی
بھرا
بھیݨ
ماسی
ماسڑ
بھتریجا
بھتریجی
سوہرا
سس
سٻالا
سٻالی
پوترا
پوتری
ݙاݙا
ݙاݙی
بھرا
بھیݨ
بُوا/پھپھی
پھپھڑ
ڄوانترا
دھی
بھݨویا
بھیݨ
سانڈھو
سالی
ݙوہترا
ݙوہتری
ماماں
مامی
پتر
نونہہ
بھݨیجا
بھݨیجی
سالا
سالی
گھوٹ
کنوار
انگریز
انگریزݨ
کجھ انسانی رشتے جہڑے جو مذکر تے مونث کیتے مشترک ہن: مسات، پھُپھیر،مُلیر، سوتر، سنیڑھ۔
ب: جاندار:
مذکر
مونث
مذکر
مونث
مذکر
مونث
ٻکرا
ٻکری
دنبہ
دنبی
وچھیر
وہڑ
جھوٹا
جھوٹی/جھوٹ
اٹھ
ݙاچی
گݙھاں
گݙھیں
کتا
کتی
لومبڑ
لومبڑی
ہرݨ
ہرݨی
شیر
شیرݨی
سور
بُھونڈ ِݨ
چھترا
چھتری
گھٹا
بھیڈ
وچھا
وچھی
ڈھڳا
ڈھڳی
25۔ یائے معروف ’’ی‘‘ تے مکݨ آلے اسمائے مذکر دی ’’ی‘‘ حذف کرکے ’’ݨ‘‘ دا ودھارا کرݨ نال اسمائے مونث بݨائے ون٘ڄ سڳدن پر ’’ݨ‘‘ کنوں پہلوں آوݨ آلے حرف تہجی دے ہیٹھوں زیر لاوݨ ضروری ئِ:
مذکر
مونث
مذکر
مونث
مذکر
مونث
آٹی
آٹِݨ
ارداسی
ارداسِݨ
استاد
استادِݨ
پارسی
پارسِݨ
درزی
درزِݨ
حبشی
حبشِݨ
شکاری
شکارِݨ
آجڑی
آجڑ ِݨ
آلسی
آلسِݨ
تروٹی
تروٹِݨ
دھوٻی
دھوٻݨ
سوالی
سوالݨ
اولگی
اولگِݨ
بھنگی
بھنگِݨ
چپڑاسی
چپڑاسِݨ
جوڳی
جوڳݨ
راندی
راند ِݨ
فتوری
فتورِݨ
د۔ سرائیکی دے مصادر کن باقاعدہ بݨݨ آلے اسمائے فاعل مذکر ہوندن:
مصادر لازم
اسم فاعل نمبر ۱
اسم فاعل نمبر ۲
مصادر لازم
اسم فاعل نمبر ۱
اسم فاعل نمبر ۲
آوݨ
اَئو
آندڑ
ٻہوݨ
ٻہؤ
ٻہندڑ
پہوݨ
پِۂو
پِہندڑ
اُبھرݨ
اُبھرو
اُبھرندڑ
مصادرمتعدی
اسم فاعل نمبر ۱
اسم فاعل نمبر ۲
مصادرمتعدی
اسم فاعل نمبر ۱
اسم فاعل نمبر ۲
ٹپاوݨ
ٹپئو
ٹپیندڑ
دِھکݨ
دِھکو
دھکیندڑ
رُساوݨ
رُسئو
رُسیندڑ
جوڑݨ
جوڑو
جُڑیندڑ
رُلاوݨ
رُلئو
رُلیندڑ
ݙوہوݨ
ݙوہو
ݙہیندڑ
نوٹ:مصادر متعدی کنوں بݨݨ آلے اسمائے فاعل نمبر ٢ وچ آوݨ آلی یائے تحتانی یائے مجہول ’’ے‘‘ ہوندی ء ِ۔
ر۔ اسماء کن بݨݨ آلے اسمائے فاعل مذکر ہوندن:
اسم
اسم فاعل
اسم
اسم فاعل
اسم
اسم فاعل
اَدھ
ادھیل
پُھوک
پھکیل
جُوفا
جفیل
خشکی
خشکیل
ݙمر
ݙمریل
گرمی
گرمیل
ہَݙی
ہݙیل
ٻٹ
ٻٹیل
جھڳڑا
جھڳڑیل
خرچ
خرچیل
ݙپھا
ݙپھیل
مُچھ
مُچھیل
26۔ عربی دے سہ حرفی لوظ جہڑے جو ’’الف‘‘ تے مکدن مونث ہوندن:ادا ، انا، بقا، بلا، بِنا، جزا، جفا، جلا، حِنا، حیا، خطا، دغا، دعا، دوا، رِجا، رِدا، رضا، رفاہ، ریا، ذکا، زنا، سخا، ثنا، شفا، صبا، صدا، صفا، ضیا، عبا، عشا، عطا، غذا، فضا، فنا، قبا، قضا، لقا، ندا، نوا، وبا، وفا، ولا وغیرہ وغیرہ ۔
27۔ مذکر ہوندن:
1۔ حروف تہجی: بابائے اردو ڈاکٹر مولوی عبد الحق ہوراں حروف تہجی دی تذکیر و تانیث بارے کجھ ایں لکھدن:
’’ب، بھ، پ، پھ، ت، تھ، ٹ، ٹھ، ج، جھ، چ، چھ، ح، خ، د، ڈ، ذ،ر،ڑ، ز، ژ، ط، ظ، ف، ہ، و، ی مونث ہِن تے باقی سارے حروف تہجی مذکر ہِن جݙاں جو ’’ج، چ‘‘ مختلف فیہہ ہِن۔
(بحوالہ قواعد اردو صفحہ 71)
بابائے سرائیکی ڈاکٹر مہر عبد الحق ہوراں دی حروف تہجی دے بارے ݙو قسمی آراء ہِن۔ پہلی رائے کجھ ایں ہے۔
’’ج، چ، ڈ، ݙ، ذ، س، ش، ع، غ، ل، م، ن، و، ہ، ی مونث ہن تے باقی سارے حروف تہجی مذکر ہن۔‘‘
(بحوالہ سرائیکی زبان دے قاعدے قانون صفحہ61)
ݙوجھی رائے کجھ ایں ہے:
’’الف ، ب، پ، ت، ٹ، ث، ج، چ، ح، خ ص، ض، ق، ک، گ، ن،کھ، گھ، لھ، نھ، مذکر ہن تے باقی سارے حروف تہجی مونث ہن۔‘‘
(بحوالہ ملتابی زبان اور اس کا ارتقاء صفحہ 436)
ڈاکٹر مولوی عبد الحق دی حروف تہجی دی تذکیر و تانیث دے متعلق رائے ڈاکٹر مہر عبد الحق دی آراء کنوں مختلف ئِ۔ جݙاں جو مہر صاحب دیںا پݨیں آرا دا ہک ٻئے نال جوڑ کائینی۔ میکوں سمجھ نھیں آندی جو مہر صاحب دی کہڑی رائے کوں درست سمجھا ون٘ڄے۔ اتھاں میں اپݨی ڳالھ کرینداں۔ پہلے اے ݙو جملے ملاحظہ فرمائو۔
1۔ الف سوہݨا لکھیا ہوئیے۔ ۲۔ب (بے یا با) سوہݨی لکھی ہوئی ئِ۔
اے ݙو جملے نکھیڑا کریندن جو الف مذکر ئِ تے ب مونث ئِ۔ جے کر سارے حروف تہجی کوں اتے ݙتے ڳئے جملئیں دی کسوٹی تے پرکھوں تاں وت اے ڳالھ نتر کے سامݨے آویندی ئِ جو۔
’’الف، ص، ض، ق، ک، گ تاں مذکر ہن‘‘ تے باقی سارے حروف تہجی مونث ہن۔
اے ڳالھ ممکن ئِ جو بعض دانشوریں کوں میݙا موقف درست نہ لڳے پر میݙے موقف دی نفی دی خاطر انھیںکوں بار بار سوچݨاں ضرور پوسی۔
2۔ ہفتے دے ݙینہیں دے ناں: سنوار، منگل، ٻدھ، خمیس، ذماں (جمعہ)، چھݨ چھݨ(ہفتہ)، آݙت (اتوار)۔
ڈاکٹر مہر عبد الحق ہوراں دے آکھݨ موجب خمیس (جمعرات) مونث ئِ۔ میݙے نزدیک جݙاں خمیس کوں خمیس لکھسوں تاں اے مذکر شمار تھیسی تے وت جݙاں اینکوں جمعرات لکھسوں تاں اے مونث ہوسی ۔ کیوں جو ایندے ناں دے نال ((رات)) دا لوظ گنڈھیا ڳئے تے رات مونث ہوندی ء ِ۔ اردو زبان دی حد تئیں تاں جمعرات مونث ء ِ پر سرائیکی ء ِچ ’’خمیس‘‘ دا لوظ مذکر ئِ۔ سئیں بشیر احمد بھائیہ اپݨی کتاب ’’سرائیکی قواعد تے زباندانی‘‘ وچ خمیس کوں مذکر لکھئیے۔
3۔ سال دے مہینیں دے ناں:
الف۔شمسی سال: جنوری ، فروری، مارچ، اپریل، مئی ، جون ، جولائی ، اگست، ستمبر، اکتوبر، نومبر ، دسمبر۔
ڈاکٹر مہر عبد الحق صاحب اپݨی کتاب ’’سرائیکی زبان دے قاعدے قانون‘‘ دے صفحہ 59 تے لکھدن جو ’’انگریزی مہینیاں وچوں جنوری ، فروری، مئی تے جولائی اپݨی چھیکڑی یائے معروف ’’ی‘‘ دی وجہ نال مونث ہن تے باقی سارے مہینے مذکر ہن‘‘ میݙے نزدیک اے رائے درست کائینی۔ مہر صاحب دی اینہہ کتاب دے صفحہ 55 تے ݙتی ہوئی رائے انھیں دی اینہہ ڳالھ دی نفی کریندی ئِ ۔ آپ ہوراں لکھیدن جو:
’’ ہر او اسم جیندے اخیر اِ چ ’’ی‘‘ آندی ئِ او مونث ہوندن پر پیشہ وراں دے ناں یعنی پٹواری، درزی، نائی ، مالی، دھوبی، پساری، ݙھاڈھی، بٹولی، موچی، جوڳی ، کھوجی، مراثی تے پاولی وغیرہ ایں قاعدے دی پابندی توں ٻاہر ہن۔‘‘
اینہہ قاعدے دے مطابق انگریزی مہینے جنھیں دے نانویں دے اخیرئِ چ ’’ی‘‘ آندی ئِ مونث شمار نہ تھیسن۔ بلکہ شمسی سال دے سارے مہینے مذکر گݨیے ویسن۔
ب۔قمری سال:محرم، صفر، ربیع الاول، ربیع الثانی، جمادی الاول، جمادی الثانی، رجب، شعبان، رمضان، شوال، ذی القعدہ، ذی الحجہ سارے مذکر ہن۔
ج۔بکرمی سال: ’’چیتر (چیت)، وساخ (بیساکھ) ، ڄیٹھ (جیٹھ)، ہاڑھ (ہاڑ)، سانوݨ(ساوݨ)، بدراہ یا بدراں (بادھوں)، اسوں (اسوج)، کتیئں (کاتک)، منگھر (مگھر)، پوہ (پوہ)، مہماں (ماگھ) پھڳݨ (پھاگݨ) سارے مذکر ہن۔
4۔ ملکیں تے شہریں دے ناں : دنیا دے تمام ملکیں ، براعظمیں شہریں تے قصبیں دے ناں مذکر ہوندن جیویں جو :
الف۔ براعظم ایشیاء، یورپ، امریکہ، افریقہ، انٹار کٹیکا وغیرہ۔
ب۔ پاکستان ،بھارت، افغانستان ، ایران، ترکی ، روس، چین، جاپان وغیرہ وغیرہ ۔
نوٹ: ترکی کوں اوندے اخیر ئِ چ آوݨ آلی یائے معروف ’’ی‘‘ دی وجہ کنوں مونث شمار نہ کریسوں۔
ج۔ کراچی، حیدر آباد، لاہور، راولپنڈی ، ڈھاکہ، دہلی ، لکھنئو، مکۃ المکرمہ، مدینہ منورہ وغیرہ وغیرہ ۔
نوٹ: کراچی، راوالپنڈی تے دہلی کوں انھیں دی یائے معروف دی وجہ کنوں مونث شمار نہ کریسوں بلکہ اے وی مذکر گݨیے ویسن۔
5۔ سیاریں ، ستاریں، سمندریں، دریاویں، پہاڑیں، پہاڑیں ئِ چ موجود دریں دے ناں :
الف۔سیارے تے ستارے : سجھ، چندر، مریخ، عطارد، زحل، مشتری، وینس وغیرہ۔مذکر ہن جݙاں جو انھیں سیاریں وچوںزمین مونث ڳݨی ویندی اے۔ستاریں وچوں دب اکبر، دب اصغر تے قطب تارا وغیرہ وی مذکر ہن۔
ب۔ سمندر: بحر الکاہل، بحراوقیانوس، بحرہ عرب، بحیرہ قلزم، بحر منجمد شمالی، بحر منجمد جنوبی ، بحیرہ ایجیئن، بحیرہ کیسپیئن، بحیرہ روم وغیرہ وغیرہ مذکر ہن۔
ج۔دریا: دریائے سندھ ،دریائے چناب، دریائے راوی، دریائے جہلم، دریائے ستلج، دریائے بیاس، دریائے گھاگھرا۔
نوٹ: دریائے راوی تے دریائے سرسوتی دی چھیکڑ ء ِچ آوݨ آلی یائے معروف دی وجہ کنوں مونث شمار نہ تھیسن جیویںجو سئیںمہر عبد الحق دی رائے ہے۔
د۔پہاڑ: کوہ سلیمان،کوہ ہندو کش،کوہ ہمالیہ،کوہ زاغروس، کوہ البزر،کوہ ارارات،کوہ قراقرم وغیرہ وغیرہ مذکرہن۔
ر۔درے: درہ خیبر، درہ ٹوچی، درہ گومل،درہ بولان وغیرہ وغیرہ اتے ݙتے ڳئے قانون دے تحت درہ ٹوچی وی مذکر شمارتھیسی۔
6۔ دھاتیں دے ناں: چند ہک دھاتیں دے نانویں کنوں سوا (چاندی ،قلعی تے گندھک وغیرہ) باقی تمام دھاتیں دے ناں مذکر شمار تھیندن۔جیویں جو سونا،پتل، تراماں، پارہ، لوہا وغیرہ مذکر ہن۔
7۔ سرائیکی مصادر:سرائیکی زبان دے مصادر توڑے جو او معروف ہن یا مجہول ہن،لازم ہن یا متعدی ہن سارے دے سارے مذکرہوندن ۔مثال دے طور تے:
i۔ میݙا کھاوݨ کہیں کوں نھیںبھاندا۔
ii۔ تیݙا ون٘ڄݨ تے اوندا مرݨ۔
iii۔ اݨ بھاندی دا اٹھݨ، ٻہݨ، ٹرݨ پھرݨ، کھاوݨ پیوݨ،کرݨ کرتݨ، ٻولݨ چالݨ، کھلݨ ہسݨ تے رووݨ دھووݨ وی نھیںبھاندا۔( ݙتے ڳئیں مثالیں ئِ چ سارے مصادر مذکر ہن)۔
8۔ پکھی: باز، شکرا، ممولا، چرغ، تتر،ٻٹیرا، تلر یا تلہر، کمبوتر، گیرا یا گھوگھو، طوطا، کاں، مور، ڈوڈرکاں، خٹکر، چُچوں، چکواں، چاں، الو، سہڑا، درکھاݨ پکھی (ہدہد) منگھ، سرخاب، وغیرہ مذکر ہن جݙاں جو بلبل مذکر وی شمار تھیندے تے مونث وی۔
9۔ پَھل ،سبزیاں ، مسالے:
الف۔پَھل: انب، آلوں بخارا، ہندواݨاں، خربوزہ، سنگترہ، مالٹا، کنوِں، توت، امرود، انار، کھݨوٹ، انگور، بدام،پستہ،نیجا، سے (سیب) ، ڄموں،کیلا، نبویا، چھوہارا، ٻیر، آڑو، لوکاٹ، ݙیلھے، پیلھوں، فالسے۔
ب۔سبزیاں: وتائوں، کچالوں، آلوں، پینٹھا، بڑنڈا، ٹنڈا (میہل)، تھوم، میتھرا، ٹیٹک، مٹڑ، سہانجݨاں۔
ج۔مسالے: سوئے، سونف، جیرا، سرکہ، لوݨ، لونگ۔
10۔ بیماریاں تے دوا داروں:
الف۔بیماریاں: نزلہ، زکام، ڈکھوترا، تپ دق،محرقہ، ملیریا، اپھارا، صفرا، یرقان، دمہ، ادھڑنگ (فالج)، لقوہ، پَھٹ، چِیرا، دانگ، تلولا، مَلّا، سورک (خسرہ)، کنبارا (رعشہ)، پگھر (پسینہ) پھیرے (پیچش)، سئے دا بخار (تپ لرزہ) ہاں دا پھڑکار (خفقان)، پاسے دا درد (ذات الصدر) وغیرہ وغیرہ۔
ب۔دواداروں :سونف،عرق، شربت، کیسر (زعفران)، نشادر، جیرہ، ایسبغول، بڑونبا (کوڑتماں) ، لسوڑا، غلاب، اطریفل، معجون، کاڑھے، حرمل، اک، لیپ، دھاݨے، لونگ وغیرہ وغیرہ۔
11۔ رنگ، ویس، گاہݨے:
الف۔رنگ: پیلا، نیلا، رتا، ساوا، بگا، کالا، کھٹا پیلا، بِسّوناں، غلابی، سنہری، کیسری، جامنی، سلیٹی، خاکی، کرمچی وغیرہ وغیرہ یائے معروف نال لکھئیے گئے رنگ وی مذکر شمار تھیسن۔
ب۔ویس: بوچھݨ، پٹکا، چولا، سڳا، ٻوجھا یا کھیسا، تکماں یا بٹݨ، رمال، کمبل، ݙیڈھا، طرہ، دُھسہ، وہاݨاں یا سراݨاں، تول یا گدیلا، نالا ، دستانے، کوٹ ، کلاہ، پجاماں، کچھا، کھسہ، گَوّن، لہنگا، فراک، انگیا، گگھرا، برقعہ، سلارا، سوہا، منجھلا، صافا،ٻوٹ وغیرہ وغیرہ۔
ج۔گاہݨے: ٹکا، چندر، تاج، متھیلا یا متوالا، بَنیان، تویذ، وال بند، کلپ، کنڈا یا پوپا، بولا، بینسر، لونگ، کانٹے ،جھمکے، جھاٻے، ڳٹ، ٻندے، ٻگھ، ڈھیڈو، ٹاپس، چھلا، بند، ویڑھا، بندڑا، پنجہ، نمرو، کنگݨ، چوڑا، کڑا، ٻہنوَٹّے، بازو بند، برسلیٹ، لاکٹ، گلو بند، ہار، کٹ مالھا، ڈھولݨ، تپاسے، تارا، چندرݨ ہار، کڑے، لچھے، رمجھول، تروڑے، پونٹے، گھنگھرو، نورے ،اَݨوَٹ۔
12۔ زناور (جنگلی جانور)، ݙنگر (پالتو جانور):
الف۔زناور:شیر ، ہاتھی، لومبڑ، گدڑ، نہر، گورپٹ، ڈھوئی ݙنگہ (چرخ)، سئوریا جتاماں، سیہڑ، ہرن، گڈ (پہاڑی ٻکرا)، کتا، رِچھ، بھولوں، ڄاہ، چیتا، سسار، سلھا، جنگلی ٻلا، جنگلی بھینسا، زرافہ، زیبرا، پاڑھا، ٻارھاں سنگھا۔
ب۔ݙنگر:اُٹھ، مہرا، گھوڑا، گݙانہہ، ݙاند، گھٹا، دنبہ، چھیلا، لیلا، توݙا، کھوتا یا کھتوڑا، وچھا، ٻک، کونگرا یا گلر، ٻلونگڑا۔
13۔ جثے دے لنگ:وال، تالوں ، ٹوٹݨ، سر، متھا، بھیڄا، کن، نک، بھربھٹّے، تُنلے، کھونے، اکھیں دے آنھیں یا اکھیں دے ݙیلھے، منہہ، تھوݙ، ݙند، مونڈھے،ݙولے، تاڑ (سینہ) ، ہاں(دل) ، زیرا (جگر)، پتا، پھپھڑ، مݨکا، مغر، چوکݨاں، ڳوݙے ، ڳٹے، ہتھ، پیر، انگوٹھے، نہوں، ڳٹ، شڑدان (لبلبہ) ، انڳلیں دے ݙوݙݨیں، ڈڈھ، ہݨوں، سنگھ، چم۔
14۔ جنساں (اناج):اسوں ،جُو، تل، مٹر، چھولے (چݨے) ، کماند (ڳنا)، مُنگ، چاول، چیݨاں، سموکھا۔
15۔ وݨ (درخت) ٻوٹے جڑی ٻوٹیاں (خود رو پودے یا گھا):
الف۔وَݨ: سرینہہ، کرینہہ، انب، انار، ککر، ڄنڈ، پپل، کھڳل یا ٹولھا، توت، امرود، سہانجݨاں، سیب، بدام، چنار، سرو، چیل (چیڑ)، دیار (دیودار) ، کھݨوٹ (اخروٹ)، پھوڳ، مالٹے، سنگترہ، فالسہ، پستہ، نیجا، ڄموں، کیلا، نبویا، آڑو، لکاٹ۔
ب۔ جڑی ٻوٹیاں:ایسبغول یا ایسبگول، لاݨاں،بکھڑا ، دھماں، ڄوانہہ، تلھڑ، چبھڑ، کوڑتماں (بݨوبا)، انگور، وساہ،تُھمّاں، َبھرُّٹ، بھوئیں ݙٹا، بھوئیں پھوڑ، پݙٻہیڑا، کڑویلوں، ٻاتھوں، جساڳا، سنوار۔
16۔ حشرات الارض: نانگ، وٹھونہاں، مکوڑے، بل ٹنڈݨ (جگنو)، ٹنڈݨ، مچھر، ݙینبھوں (کالے تے پیلے)، پوپٹ، سانپے، کیڑے، بھنور، کالڑے، پسوں، چِچڑّ، رنڈ، کھٹمل، لال بیگ، پتنگے، کوم کرڑا، سانھاں، ڳہیرا، ڄاہ، نولو۔
17۔عربی تے فارسی دے او لوظ جنھیں دے اخیر ئِ چ اضافی ’’ہ‘‘ آندی ئِ چند ہک کنوں سوا باقی سارے دے سارے مذکر ہوندن جیویں جو نسخہ، روضہ، صفحہ، طرہ، پیمانہ، آئینہ شیشہ تے دورہ وغیرہ ۔
18۔ اردو مصادر کن بݨݨ آلے او حاصل مصدر جہڑے جو ’’برتائو‘‘ دے وزن تے آندن مذکر ہوندن جیویں جو دبائو ، بچائو، بنائو، لگائو، اٹکائو، تائو، بہائو، جھکائو، رکائو، الجھائو، تنائو، برتائو، بݨائو، پھیلائو، ٹکرائو، ٹھہرائو، جلائو، گھرائو، بچھائو، چِھڑکائو، سلجھائووغیرہ ۔
19۔اردو تے سرائیکی دے اسمائے کیفیت یا اسمائے صفت جنھیں دے اخیر ئِ چ ’’پن‘‘ یا ’’پݨ‘‘ آندے او مذکر ہوندن جیویں جو:
الف۔اردو:بالپن، پچپن، لڑکپن، دیوانہ پن، روکھا پن، سوکھا پن، سوندھاپن، سادہ پن، سونا پن، سیانا پن، پاگل پن، سیدھا پن، ٹیڑھا پن، شہدا پن، ضدی پن، عامیانہ پن وغیرہ۔
ب۔سرائیکی :ٻلپݨ، ٻڈھپݨ، ٻنھپݨ، دلپݨ، ݙڈھپݨ، چھٹپݨ، بھُلپݨ، وݙپݨ وغیرہ ۔
20۔سرائیکی دے اسمائے کیفیت جہڑے جو ’’الف‘‘ تے مکدن مذکر ہوندن جیویں جو ٻٹیکا، رولا، ٹالا، جھلاّ، رلاّ، چاٹا، ساڑا، جھورا، جھارا، جھیڑا، جھوکا، چیرا۔
21۔سرائیکی زبان دے ’’اڑ‘‘ تے مکݨ آلے لوظ چند ہک دے سوا اکثر مذکر ہوندن۔ جیویں جو :اپھاڑ، اچھاڑ، اگھاڑ، اڳاڑ، اتاڑ، الاڑ، ادھواڑ، اکھاڑ، بگاڑ (بھیڑیا)، ٻناڑ، پاڑ (زخم) ، تاڑ (سینہ)، پچھاڑ (پیچھے کا حصہ) ، چٻاڑ، دُناڑ، رہاڑ، جھکاڑ، ساڑ، کاڑ، کُراڑ، کراڑ، سٻاڑ، کھٻاڑ، ماڑ، ناڑ، نِواڑ، واڑ، وِڳاڑ، ہاڑ۔
22۔مرکبات:جہڑا مرکب ݙو افعال ہک فعل تے ہک اسم یا ݙو اسمیں نال مل کرئیں بݨیا ہووے تاں اوندیاں ترے صورتاں ممکن ہن۔
الف۔ پہلی صورت اے ہے جو مرکب دے ݙٖوہیں لوظ مونث ہوسن تاں او مرکب وی مونث ہوسی۔
ب۔ ݙوجھی صورت اے ہے جو جے کر مرکب دا پہلا لوظ مذکر تے ݙوجھا مونث ہوسی تاں وت او مرکب وی مونث شمار تھیسی تے جے کر اونہہ مرکب دا پہلا لوظ مونث تے ݙوجھا مذکر ہوسی تاں وت او مرکب مذکر ڳݨیا ویسی۔ ݙوجھے لوظیں ئِ چ کہیں وی مرکب دی تذکیر و تانیث دا انحصار اونہہ مرکب دے ݙوجھے لوظ تے ہوندے یعنی جے کر ݙوجھا لوظ مونث ئِ تاں او مرکب مونث ہو سی تے جے کر ݙوجھا لوظ مذکر ئِ تاں او مرکب مذکر ہوسی۔
ج۔ تریجھی صورت اے ہے جو جے کر کہیں مرکب دے ݙوہیںلوظ مذکر ہوسن تا وت او مرکب وی مذکر شمار تھیسی مثال دے طور تے
1 پہلی صورت (ݙوہیں لوظ مونث): سرائیکی مرکبات:ڳنڈھ تروپ، لکھ پڑھ، لہئی چاڑھی، لے مٹی، ٹھاہ پھاہ، ٹَرپِش، لڳ لویڑ، ویہر ویلی، اَس تَس، لُٹ پَٹ، بُھل چُک، آندویند، چِھک چھٻیڑ، اَٹ کَھٹ، اݨ بݨ، لُک چَھپ، لوڑھ دھاڑ، دھاڑ پٹاڑ، آڈھ وݙیر، اپتر سپتر، الابلا، سویل کویل، گپ شپ، ٻٹ کڑاک، ٻٹ خچ، روٹی بھاڄی ، سُن٘ڄ سواہ، صفائی ستھرائی ، سدھی ݙنگی، سدھی اپھٹی، اوّلی سوّلی ، دھی دھئیݨ، سچی مچی، ادھی پچدھی، پوری سوری، اڄ کلھ، ڳالھی کملی، کملی رملی، چٹھی چپاٹھی، سُدھ ٻدھ، ِٹش پَش‘ لَش پَش، سن٘ڄی سکھݨی، سن٘ڄ بھیڑ، اکھ مٹکی، چئی چوائی ، اندھی کاݨی، لولھی لنگڑی، چندھی چچی، چنڳی چوکھی، سدھ سوّلی،ٻدھی چھٹی، گرمی سردی، چنڳائی مندائی ۔
2 ݙوجھی صورت (پہلا لوظ مذکر ݙوجھا مونث):سرائیکی مرکبات:ݙند کریٹ، آتھر ٻوری، ڳوٹا کناری، لندھ کتائی ، کھلا کھٻڑی، متھے ݙنبھاوی، نک سنگھوڑی، کِلّا پٹائی ، کَن مروڑی، ہل پنجالی، محل ماڑی، چلھا پتھاری، منہہ مہاکڑی، موڑھا مݙی، آون٘ڄ،کتھ، جھک نوائی، چھوہر ویلھی وغیرہ۔(پہلا مونث ݙوجھا مذکر)
سرائیکی مرکبات: ٻانہہ ٻیلی، بکھ ننگ، دال ساڳ، سُدھ سنیہا، لݙ پلاݨ، سیل سپاٹا، ریت رواج، کِھل ہاسا، روٹی پاݨی، وِسر بھولا، دعا سلام، ڳالھ مندا، سنجھ صباحیں، رات ݙینہہ ، سن٘ڄ سلکھݨ، ݙیڈھی پردہ، اکھ مٹکا۔ اے مرکبات مذکر شمار تھیسن۔
3 تریجھی صورت (ݙوہیں لوظ مذکر):
سرائیکی مرکبات:الا ٻول، ہار سنگھار، لیپاپوچا، ساہ سواد، منہہ ملاحظہ، اٹا سٹا، لوݨ پاݨی، نِک سُک، سِرمیل، آڳا پیچھا، آݨاں ٹکاݨاں، اندھارکھاتا، دھول دھپا، داݨاں دھپا، کَھلّا بُجا، ݙر بھئو، ٹورا پھیرا، رلا ملا، ڳاہݨاں ٻدھا، ݙلھ وٹا، کیرا بھورا، گند مند، کھٹیا وٹیا، الوہا تلوہا، ٹکر پاݨی، رُکھا سُکھا، ڄا ڄم، ڄم پل، کچ پک، ݙنگ ول، موٹا ݙنڈا، قصہ قواصہ، سدھا سادا، سونہاں رونہاں، خط پتر، پتہ اݙھا، اتہ پتہ ، کم دھندا، سن٘ڄاں سکھݨاں، آتھر ٻورا، لولھا لنگڑا، سونا رپا وغیرہ وغیرہ ۔
24۔ موسم دا لوظ:ڈاکٹر مہر عبد الحق صاحب اپݨی کتاب ’’سرائیکی زبان دے قاعدے قانون‘‘ دے صفحہ 64 تے لکھدن جو:
’’لوظ موسم دی تذکیر و تانیث ئِ چ کافی اختلاف ئِ۔ فارسی زبان ئِ چ اینہہ لوظ دا تلفظ موسم (مَ، و، سِ ، م) کیتا ویندے تے جنس دے لحاظ نال اینکوں مذکر شمار کیتا ویندے ۔ پر عام استعمال ئِ چ ’’س‘‘ تے پیش پا کے اینکوں ’’موسم‘‘(م۔و۔سُ۔م)ٻولیا ویندے ۔ سرائیکی زبان دے قاعدے دے مطابق جے کر اینکوں ’’موسم‘‘ یعنی ’’س‘‘ دی زیر نال لکھیا ویسی تاں اے مونث ہوسی ، جے کر ’’موسِم‘‘لکھیا ویسی تاں وت اے مذکر ہوسی ۔ جݙاں جو ایندی جمع ’’موسَم‘‘ یعنی ’’س‘‘ دی زبر نال کیتی ویندی ئِ جیویں جو آکھیاویندے ’’سال دے کتنے موسَم ہن‘‘ لوظ ’’موسَم‘‘ وی مذکر ہوسی۔‘‘
حضرت خواجہ غلام فریدؒ اینہہ لوظ کوں اپݨے اشعارئِ چ ہمیشاں مونث ٻدھے ۔ مثال دے طورتے اے اشعار ملاحظہ ہووݨ
نہ ݙٹھڑم مٹھڑا مکھݨاں
ڳیا ساوݨ صاف سلکھݨاں
ڳئی موسم چیتر بہاری
آوݨ رَلڑے یاد سڄݨ دے
ظلمی برہوں ستاوے
سوہݨی موسم ، سوہݨیاں مدتاں ، سوہݨاں آن ملھاوے
چاندݨی رات، ملھاری ݙینہہ ئِ
ٹھڈڑیں ہیلاں، رم جھم مینہہ ئِ
سوہݨی موسم بگڑا نینہہ ئِ
ڳئے ویلھے غم کھاوݨ دے
آئی موسم چیتر بہاراں
سینگیاں ، سرتیاں ، ملیاں یاراں
جوبݨ لہریں تار متاراں
ہک میں مفت ازاری وے
وقت ملݨ دی موسم آئی
لذت روز بروز سوائی
خوشیاں کردی ما پیو ڄائی
کیا بردی ، کیا باندی ئِ
سدھڑی تھئی ول قسمت پٹھڑی
آپے منڑی ، راحت رٹھڑی
سوہݨی موسم، روہی وٹھڑی
وحشت ݙوں دل سُر کے وو
موسم رُل پِھر ول گھر آئی
ون٘ڄن نہ وقت نراس اجائی
آوݨ دی کر کائی وو یار
25۔ مونث ہوندن:
1 اسمائے صوت: چند ہک کنوں سوا باقی سارے اسمائے صوت مونث ہوندن۔اغوں بغوں، ٻاںٻاں، میائوں میائوں، کڑ کڑ، ککڑوں کوں، ٻڑٻڑ، پُڑ پُڑ، بُڑبُڑ، پُر پُر، ٹَرٹَر، ٹیں ٹیں، ٹراں ٹراں، ٹِک ٹک، ٹھک ٹھک، شوں شوں، شائیں شائیں، شُر شُر، ٹپ ٹپ، ٹھاہ پھاہ، کِٹ کِٹ، کُٹ کُٹ، چخ چخ، کھٹ کھٹ، چیں چیں، چرچر، ٹن ٹن، چوں چوں، چھم چھم، خُر خُر، روں روں، ریں ریں، کاں کاں، میں میں، پیں پیں، پاں پاں وغیرہ ۔
2 جثے دے لنڳ:جثے دے او لنڳ جہڑے جو مونث ٻولئیے ویندن۔سری یا کوپری، خُطّی، خطی دی مڳی، سیندھ، ٻچیاں یا قلماں، متھے دی تریڈھی، متھے دیاں لکیراں، کن دی کنوڑی، کلاسیر، اکھ، اکھ دی پتلی ، اکھ دیاں وٹیں، اکھ دیاں ݙنیاں، اکھ دیاں چنڈیں، اکھ دی گگی۔ اکھ دیاں ہنجھوں، اکھ دی آنھݨی، اکھ دیاں پپلیاں، نک دیاں ناساں، نک دی بینی، نک دی کوٹھی، نک دی کندھ، منہ دیاں واچھاں، ہڑاٻاں یا چڑاٻاں، کھکھاڑاں، ٻیڑی، ٻترئی، گلٖھاں، کھاݙی، مچھاں، ݙاڑھی، ڳچی، نرگھٹ یا نرگٹ، سنگھڑی، گگھاں، ڄبھ، مکڑ ہݙی، کچھ ، وکھی، کُکھ، کنگریڑ، ہݙئیں دی مِکھ، کنڈ، پسلیاں، چیل، ساہ دی نالی، اوجھری (معدہ)، ٻکیاں (گردے)، تلی ، آندراں، کھیری ، ستھل یا پٹ، پِنّی، ویݨی یا مرچی یا گیسنی، نوض یا ناڑی، ٻانہہ، ارک، ہتھ دی تلی، ہتھ دی ٻکی ، چیچی انڳل ، تھپ، چھوٹی انڳل، وݙی انڳل یا درمیانی انڳل، شہادت آلی انڳل، ڄنگھ یا لت ، گوݙے چھوݨی، پیر دی کھری، پیر دی خُچ، پیر دی پٻ، ٻنڈڑی، نل، ببے دی ݙݙݨی، تھن٘ڄ، کُچھڑ، گوگڑ (وݙا ڈڈھ)، ڄیر یا انول یا اور، دکی یا ݙکی۔
3 زباناں تے ٻولیاں: دنیا ئِ چ ٻولیاں ون٘ڄݨ آلیاں تمام زباناں تے ٻولیاں مونث ہوندئین۔ اردو، فارسی، عربی، انگریزی، سریانی، عبرانی، جاپانی ، چینی، برمی، روسی، فرانسیسی، بنگالی، تامل، گجراتی، سرائیکی، سندھی، بروہی یا براہوی، پشتو، بلوچی، ہندکو، پنجابی ، کشمیری، ہندی، سنسکرت۔
4 درج ذیل سابقئیں نال بݨݨ آلے اسمائے ظرف مکاں،مونث ہوندن، ٹبی، جھوک ، چوٹی، چوک ، دڑی، کڑی، کوٹلی، ڳڑھی، ماڑی، وستی تے وہی ۔
ٹٻی: ٹٻی قیصرانی، ٹٻی ہزاری، ٹٻی عزت، ٹٻی جھلݨ، ٹٻی سہاڳن، ٹٻی داتا، ٹٻی سیداں، ٹٻی لوہاراں، ٹٻی لنڈان‘ٹٻی لاڑاں۔
جھوک: جھوک اترا، جھوک چھتری، جھوک گلاب شاہ، جھوک حسن خان، جھوک وینس، جھوک دائو، جھوک باطلہ۔
دڑی: دڑی عظیم خان، دڑی سانگھی، دڑی مہتماں، دڑی مہراں۔
کڑی: کڑی احمد خان، کڑی افغاناں، کڑی شمو زئی، کڑی جمنداں۔
کوٹلی : کوٹلی مراد، کوٹلی لوہاراں، کوٹلی نجابت۔
ڳڑھی : ڳڑھی اختیار خان، ڳڑھی شاہو، ڳڑھی یسین، ڳڑھی خیرو، ڳڑھی حبیب اللہ۔
ماڑی: ماڑی اللہ وسایا، ماڑی انڈس۔
وستی: وستی ٹٻہ امام، وستی عظیم، وستی ببی، وستی سکھاݨی، وستی بزدار، وستی مٹھے والی، وستی کوہر، وستی چورکن، وستی ترمن ، وستی سوکڑ
وہی: وہی حسین، وہی جان محمد، وہی بہاول شاہ، وہی موچیاں۔وہی جمن شاہ۔ وہی شاہ محمد۔
5 درج ذیل لاحقئیں نال بݨݨ آلے اسم ظرف مکاں مونث ہوندن: اݨی، سرا/ سرائے ، جی، منڈی ، والی ، داݨی، گاہ وغیرہ۔
اݨی: نتکاݨی، بلواݨی، مندراݨی، شیداݨی، تنگواݨی، کنڈاݨی، ملکاݨی، طلباݨی۔
سرا/سرائے: لنگر سرائے، مہمان سرا، محل سرا، سرائے سدھو، حرم سرا، کارواں سرائے ۔
جی: گوسرجی، باگڑجی، کولارجی۔
منڈی: میوہ منڈی،غلہ منڈی ، سبزی منڈی، لکڑمنڈی، ٻکر منڈی، منڈی بہائو الدین، جہانیہ منڈی۔
والی: مٹھے والی، جلو والی، ڈھولے والی، دلے والی، مڑھاں والی، میاں والی، ٻاجھرے والی، سکھاݨی والی ۔سلاں والی،
طاہر والی، روہیلاں والی، فقیر والی، شا ہوالی۔
داݨی: سرمے داݨی، نمک داݨی، مچھر داݨی، صابن داݨی ، راکھ داݨی۔
گاہ: بار گاہ، عید گا، چراگاہ، جنازہ گاہ، گزر گاہ، بندرگاہ، قربان گاہ، جلسہ گا، درگاہ۔
6 آسمانی کتاباں دے ناں، نمازاں دے ناں، نہراں دے ناں مونث ہن:
الف۔ آسمانی کتاباں دے ناں:تورات، زبور، انجیل وغیرہ پر قرآن مجید دا ناں مذکر ئِ۔
ب۔ نمازاں دے ناں: نماز فجر، نماز ظہر، نماز عصر، نماز مغرب، نماز عشاء، نماز جنازہ، نماز چاشت، نماز استسقاء، نماز خسوف، نماز شکرانا، نماز قصر، نماز قضا، نماز کسوف، نماز وتر، نماز تروایح۔
ج۔ نہراں دے ناں: عباسیہ کینال، پنجند کینال، بہاولپور کینال، پٹ فیڈر کینال، کچھی کینال، قادرہ کینال، تھل کینال، مظفر ڳڑھ کینال، سکھر کینال، روہڑی کینال، کھیر تھر کینال، چشمہ کینال۔
7 وݨیں، بوٹیں، تے جڑی ٻوٹیں دے ناں اجناس تے سبزئیں دے ناں:
الف۔وݨ:ٻیر، ٻوہڑ، ٹالھی، نم، بکائیݨ، ڄال، ڄنڈی ، پڑتل، رٻڑ، خجی یا کھجی، ناریل، کچنال، گھماوݨی، انجیر یا ہنجیر، چنݨ، صندل، چنار، دیار، چیل یا چیڑ۔
ب۔ ٻوٹے تے ٻوٹیاں: کاسنی، کترݨ، پئی بپھلی، برم ݙنڈی، ٻوئی، لئی، غزلئی، پھیسولاݨی، دربھ، ڳم، برسیم یا برسین، لوسݨ، کانہہ، کانی، کوندر، وَݨ ویڑھی ، لوت ٻوٹی، شرم ٻوٹی، بھتل، کنڈیاری، سنوار (مذکر وی ہے تے مونث وی)، ݙودھک، نرسل، بھوکل، کھنبھی، ہرنولی، بھنگ، سیݨھی (پٹ سن)، چاہ، ہلدر، منگ پھلی، ردونتی، چݨی۔
ج۔ اجناس: کݨک (گندم)، جو آر، ٻاجھری، مکئی ، سرمیں، اَہُر، منگی ،مانہہ، موہری مٹری، سانوک، میتھری، منگ پھلی، ہردال، رواں۔
د۔ سبزیاں: بھنڈی توری، ساوی توری، گھیو توری، پالک، میتھری، گندل، مریڑی، لوݨک ، رواں دی پھلی ، مٹر پھلی، شنگر پھلی، کچنال، مولی، گاجری، ادرک، شملہ مرچ، ساوی مرچ، سلاد پتر، اسوں دی پلی، چݨئیں دی پلی، ڳوبھی پھل، بند ڳوبھی۔
8 سرائیکی دے ’’اڑ‘‘ تے مکݨ آلے لوظ تے ’’ڑ‘‘ تے مکݨ آلے ایجھئیں لوظ جنھیں دی ’’ڑ‘‘ کنوں پہلے یائے معروف ’’ی‘‘ یا یائے مجہول ’’ے‘‘ ہووے مونث ہوندن:
الف۔ اڑ:یخاڑ، ہواڑ، کھکھاڑ، ولھاڑ، لتاڑ، باڑ (ٻڈھی)، ٻاڑ، بھاڑ، پھاڑ، پاڑ (جڑھ)، جھاڑ، گھاڑ، دھاڑ، سلھاڑ، راڑ، ݙاہڑ، دغاڑ، چنگھاڑ، تراڑ، تاڑ (تاڑݨ)، پھٹاڑ، پچھاڑ، اکھاڑ، انگراڑ، بکھاڑ۔
ب۔ یائے معروف (ی): ٻیڑ، بھیڑ، پیڑ، چیڑ، سیڑھ، جھپیڑ، جھیڑ، کھٻیڑ، پھٻیڑ۔
ج۔ یائے مجہول (ے): اپھیڑ، وچیڑ، ویڑھ، وکیڑ، ولھیڑ، ہسیڑ، اُسیڑ، اتھیڑ، اجھیڑ، ادھیڑ، اکھیڑ، انگریڑ، پچیڑ، تریڑ، تیڑ، تھپیڑ، تھکیڑ،ڄر یڑ، جکھیڑ، چیڑ، چہیڑچھٻیڑ، چھیڑ، دُگیڑ، دپھیڑ، رہیڑ، پسیڑ، کنگریڑ، کھدیڑ، کھنیڑ، لڳ لویڑ، لتھیڑ، لنڈھیڑ۔
9 پکھی:(مونث ہوندن)چڑی، لالی، ٹٹن، پھدی، کال کڑچھی (کوئل)، چر ٻر، ہل، ڳجھ/ڳرجھ، چکور ، کونج، مرغابی، ڄل ککڑ، تلور، ٹٹیہر، کانوݨی۔
10۔ ویس تے ڳاہݨے جہڑے جو مونث ہوندن:
الف۔ ویس(ترمتانویں):قمیض، شمیض، ستھݨ، بوچھݨی، چنی، چولی ،کُرتی، گگھری، چادر، سڳی، میک اپ دا سامان (لالی ، سرخی، میندی، نہوں پالش وغیرہ)۔
(مردانویں): چولے دے حصے (ٻولھی، کن، ٻانہہ، ڳلوینی، کچھوٹی، بین پٹی)، سلوار، چادر، چادر دی ݙیبک، چادر دی ودھری، لنڳی (دھوتی)، پچھیوڑی، پڳ، ٹائی ، صدری، جتی۔
ب۔ ڳاہݨے: جھمر، پزیب، سنگھار پٹی، پٹڑی، ٻوڈی، کنڈی، پپ، پوپی یا کوکی، نتھ، والی ، چیلک، کیٹوی، مرکھی، جھاری، نسی، مندری، چھاپ، پٹھی، آرسی، پونچی، جھانجھر، چوڑی، دستی، ونگ، گھڑی، گھڑی چوڑی، زنزیری، ہسی، مالھاں، حمیل، چونبھ کلی، غاڑکی، دکی، بسنتی، موتی ، گھنگھری۔
11۔ حشرات الارض:جھرنبھ، ݙکھیݨ، گُھݨ، کرڑی، ڳوہ، لنڈی ،ڄلم، مکھی ٻلھِݨ، بھنبھیری، کویلی، سوی، سنڈھی، کنکوہل۔ݙݙ
12۔ اسمائے مصغر تے اسمائے مکبر:
الف۔ اسمائے مصغّر: ایجھئیں اسمائے مصغر جہڑے جو یائے معروف ’’ی‘‘ یا ’’ڑی‘‘ تے مکدن مونث شمار تھیندن جیویں جوجنڈری، ڳنڈھڑی، پنڈڑی، مُٹھڑی، مِٹھڑی، ڄبھڑی، کھٹڑی، کھلڑی، ہتھی، وِتھی، مِٹھی، تݙی وغیرہ۔
ب۔ اسمائے مکبر: اسمائے مکبر عام طور تے مذکر ہوندن جیویں جو ترنگڑ، ڳنڈھڑ، پڳڑ، چاپڑ، ٻڈھڑ، جھاتر، چھتر، چھٻا، ٹوکرا، تݙا، کوٹھا، سلھوٹ، منجھول، پڑوٹ، ہݙاݨ، وݙاݨ، مندھاݨ، مہاویر، مہاراج، بھانبھڑ، چھیچھر، رچھ، وڳ، چکل، زلل، زنبوٹا، لانگھا، منگھ، وَلھّر، غرِش وغیرہ ۔