سرائیکی دے لہجے

سرائیکی دے اے لہجے ہن۔

1. ملتانی
2. رچناوی
3. سرولی
4. اعواݨکاری
5. لموچڑی
6. قندھاری
7. ہندکی
8. تھلوچی
9. کھیتراݨی
10. شاہ پوری
11. ریاستی

1۔ ملتانی

ملتان، بہاولپور (بہاولپور ضلعے دی ریاستی ملتانی اچ شامل اے)، دیرہ غازی خان، دیرہ اسماعیل خان، سرڳودھا، میاںوالی،خوشاب، رحیم یار خان، صحبت پور، کشمور شَہر، اوباڑو، ضلع بار خان، راڑہ شم، درگ، کھاجُو والا تے پُگل وچ سرائیکی دا معیاری ملتانی لہجہ الایا ویندے۔ سرائیکی زبان دے ویہہ ہزار کنوں ودھ شاعر ہن۔

2۔ ݙبھاری/جھنگوچی/رچناوی/ڄٹکی سرائیکی

جھنگ، بہاولنگر ساہیوال، پاکپتݨ، اوکاڑہ، تاندلیانوالا، وہاڑی، خانیوال، کمالیہ، پیرمحل، پنڈی بھٹیاں، حاصل پور، چنیوٹ، منڈی بہاؤالدین، فاضلکا تے سری گنگا نگر دے علاقیاں وچ ݙبھاری سرائیکی الیندے ہن۔ ایں کوں مشرقی سرائیکی وی آہدے ہن۔ نیلی بار، گنجی بار، ساندل بار، کرانہ بار تے گوندل بار دی نسبت نال ایں کوں ٻاری سرائیکی وی آہدے ہن۔ ایں لہجے وچ "ب" کوں "ٻ" ، "ج" کوں "ڄ" ، "د" کوں "ڊ" تے "گ" کوں "ڳ" ہمیشہ ٻولیندے ہِن۔ ایں لہجے وچ ٻ ڄ ڳ ڊ دیاں آوازاں ہوندیاں ہن، انھاں صوتاں کوں ٻُچکار صوتاں اہدن ، ایں سانگے ایں لہجے کوں ٻُچکاری سرائیکی وی اہدن۔ سلطان ٻاہو، علی حیدر ملتانی، ریاض،عابد تمیمی تے وارث شاہ سرائیکی دے مشرقی لہجے دے شاعر ہن۔ اُبھّا مشرق کوں آہدے ہن۔ ایں نسبت نال ایں کوں اُبھیچڑی وی آہدے ہن۔

3۔ سرولی سِرائیکی

جیکب آباد، کشمور، گھوٹکی، نصیر آباد، جعفرآباد تے جھل مگسی دے علاقیاں وچ سندھ آلی سرائیکی الیندے ہن۔ کوٹ سبزل کنوں گھن تے رانی پور تائیں سرولی سرائیکی لوکل تے مقامی زبان ہے۔ اتھ اینکوں "سے رائیکی" یعنی سیرائیکی اہدن۔

4۔ شمالی سرائیکی (اعواݨکاری)

ضلع چکوال، پنڈ دادن خان، ڄنڈ تے کوہاٹ دے علاقیاں وچ وی سرائیکی الائی ویندی ہے۔ ایں لہجے کوں اعواݨکاری یا اعواݨی یا چکوالی یا کوہاٹی یا شمالی سرائیکی وی اہدے ہن۔ شاہ مراد چکوالی سرائیکی دا ٻہوں وݙا شاعر ہے۔ علی محمد مسکین وی ایں لہجے دا شاعر ہے۔ایہ شمالی سرائیکی ہے۔ کوہاٹی سرائیکی دے چھی لہجے ہن۔ خوشحال ڳڑھ دا لہجہ، توگھ دا لہجہ، ٻلی تنگ دا لہجہ، کوہاٹ شہر دا لہجہ، وادی بوراکا دا لہجہ، شکر درہ دا کوہاٹی لہجہ، 1981 دی مردم شماری وچ ضلع کوہاٹ وچ چالہی فیصد کوہاٹی (سرائیکی) ہائی،،،،

ݙاکٹر یونس ندیم، محمد جان عاطف، ریاض، انجم یوسف زئی تے سعد اللہ خاں کوہاٹی زبان دے ادیب تے کارکن ہن۔

6۔ قندھاری

سرائیکی زبان ٻہوں وݙے علاقے تے کھنڈی ہوئی ہے ۔ اے پاکستان کنوں گھن کراہیں ، ہندوستان ، افغانستان اتے وچکارلے ایشیاء دے کئی ملکیں تک الائی تے سمجھی ویندی اے ۔ سرائیکی دا ناں اختیار کرݨ کنوں پہلے ایہہ اپݨے علاقائی نانویں نال سنڄاݨی ویندی ہئی۔ انھیں نانویں وچوں ہک ناں ملتانی وی ہا۔ افغانستان دے کئی علاقیاں خصوصی طور تے جیندے وچ قندھار وی شامل اے، پراݨے ہندو، سرائیکی دا ملتانی لہجہ الیندن اتے اینکوں کہیں کہیں ویلھے قندھاری وی آہدن۔

افغانستان دی خراب صورت حال دی وجہ کنوں ٻہوں سارے ہندو قندھار کنوں افغانستان دے بنھیں علاقیں دے علاوہ ، ݙوجھے ممالک وچ چلے ڳئے جنھیں اچوں جرمنی اتے نیدرلینڈ شامل ہن ۔

سرائیکی دا قندھاری لہجہ جینکوں ہندو ملتانی اہدن اڄ وی ملتانی معیاری لہجے نال ملدے۔ اتھاں میں مختلف پہلوؤئیں دے حوالے نال کجھ مثالاں ݙینداں۔ قندھاری دی ڳݨتری ہِک کنوں سو تائیں بلکل ہکا اے۔ جیڑھی اڄ وی سرائیکی دے ملتانی لہجے وِچ الائی ویندی اے۔ ملتانی قندھاری دے فقرے دی بݨاوٹ اینویں ہے جیویں معیاری سرائیکی دی ہے۔ ہک افغان ہندو جیڑھا جرمنی وچ رہندے اتے مذکورہ افغان ویب سائیٹ دا مالک ہے اوندے نال فورم دے ذریعے رابطہ تھیا اتے میں اوں کولوں ملتانی قندھاری دے وچ کجھ سرائیکی فقرے لکھݨ دا آکھیا۔ جیڑھے اوں لکھ بھیڄے اَتے او ہݨ وی فورم تے موجو ہِن۔ رومن رسم الخط وچ لکھے ہووے اُو قندھاری فقرے ایں ہن ۔ ’’ایہہ ہک گھوڑا ہے ۔ ایہہ چار پیر رکھدا ہے ۔ ایہہ وفادار جانور ہے ۔ ایہہ میݙا ہے۔ میکوں پیارا لڳدا ہے۔ ایندی قیمت ݙاہ ہزار روپے ہے۔" اِتھوں اے ظاہر ہے جو قندھاری سرائیکی زبان دا ملتانی لہجہ ہے. ملتانی قندھاری وِچ سرائیکی دیاں مخصوص آوازاں وی موجود ہِن۔ جیویں جو اُتلے پیرے وچ ہک ݙوں آوازاں ݙٹھیاں ونڄ سڳدن ۔ قندھاری ملتانی تے سرائیکی دے مصدر بلکل ہکو جئیں ہِن۔

7۔ ہندکی

سرائیکی دا اے لہجہ تھلوچی دی ذیلی شاخ اے تے ڈیرہ اسماعیل خان تے ٹانک دے لوگ اے لہجہ ٻلیندن۔ ایندے علاوہ مہاراشٹر، بھارت اچ وی کئی خاندان ہندکی لہجہ ٻولیندن۔

8۔ تھلوچی

تھلوچی ہک لہندا ٻولی ہے جیہڑی پاکستانی صوبیاں پنجاب تے خیبر پختونخوا دے کجھ حصیاں وچ ٻولی ویندی ہے۔ ایندا وسیع و عریض علاقہ ہے جیہڑا دریائے سندھ دے مشرقی سرے تے ٹانک توں مظفر ڳڑھ تک تے بنوں توں دریائے سندھ دے مغربی اختتام تے ڈی آئی خان تک ویندے۔ ایندا ناں صحرائے تھل توں ماخوذ ہے۔ ایہ سرائیکی زبان دے متعدد اہم ٻولیاں وچوں ہک ہے۔ ایہ خوشاب ضلع تے سابقہ شاہ پور ضلع دے کجھ حصیاں وچ ٻولی ویندی ہے جتھاں اینکوں تھلی آکھا ویندے۔ شمال مشرق وچ ٻولی ونڄݨ والی تھلی ٻولی کو کچے دی ٻولی آکھا ویندے۔

9۔ کھیتراݨی

کھیتراݨی لہجہ (انگریزی: Khetrani language) سرائیکی دا ذیلی ہے جینکوں شمال مشرقی بلوچستان وچ کھیتراݨ قبیلے دے لوگ ٻولیندے ہن۔ ایں قبیلے دے افراد سلسلہ کوہ سلیمان، ضلع بارخان، ضلع کوہلو دے کچھ حصیاں تے شمالی ضلع موسیٰ خیل وچ آباد ہن۔ 2017ء دی مردم شماری دے مطابق سرائیکی زبان دا کھیتراݨی لہجہ ٻولݨ آلیاں دی آبادی ہک لکھ کولوں ودھ اے۔

تفصیل

• تفصیل کُجھ ایہ ہے۔

ہندوستان دیاں ترائے سو چویٹھ زباناں دے ہک جامع سروے جہڑا ١٨٩٤ کنوں ١٩٢٨ تک انڈین سول سروس دے افسر جارج گریرسن دی نڳرانی وچ لینڳیوسٹک سروے آف انڈیا تھیا ہائی اوندے موجب ایہہ آلیاں ٻولیاں سرائیکی دے لہجے ہن۔

• Awankari اوانکاری ۔جنوبی اٹک
• Baar di Boli (424) بار دی بولی۔ گوجرانوالہ کا غیر کاشت اُچان کا علاقہ
• Chabali (440) چھبالی
• Chenavari (421) چِیناواڑی ۔ جھنگ
• Chenhavari, Hindki (428) چِنھاوڑی، ہندکی ۔مظفر گڑھ کا چناب کے کنارے کا علاقہ جو ضلع جھنگ سے مِلتا ہے
• Dhani دھنّی ۔ مغربی جہلم
• Doabi (417) شاہ پور دوآبی
• Ghebi (444) ضلع اٹک ۔ گھیبی
• Hindki ہندکی ۔ ڈیرہ اسمٰعیل خان
• Hindko Peshawari ہندکو پشاوری
• Hindko, Hindku (434) سٹینڈرڈ ہندکو
• Hindko, Hindku ہندکو ہزارہ
• Jafri (430) جعفری
• Jaghdali ( Jatki, Hindki) جغدالی یعنی جٹکی۔ ڈیرہ غازی خان
• Jaghdali, Jatki Lehnda, جغدالی۔ بلوچستان
• Jangli (420) جانگلی۔ نہری علاقے کے خانہ بدوش باشندے جنگل بار
• Jatki (418) جٹکی
• Jatki جٹکی۔ ساہیوال
• Jitater (425) جٹا تر دی بولی۔ تحصیل پھالیہ کے بِٹھاڑ کے علاقے، ضلع گجرات
• Kachari (423) کاچھڑی۔کاچھی یعنی دریائے جہلم کے داہنی کنارے ضلع جھنگ کے نِچان کا علاقہ
• Kalar Boli کالر بولی ۔ راوی کے مغرب کی طرف
• Kehlori کہلوری
• Kerali کیرالی
• Khetrani (630) کھیترانی
• Kohati Awanki کوہاٹی اعوانکی
• Kohati Hindki کوہاٹی ہندکی
• Kohati کوہاٹی
• Lamay di Boli لمّے دی بولی ۔ شیخوپورہ
• Lehnda, Jatki, Jhangi (416) لہندا، جاٹکی، جھانگی ۔ ڈیرہ والی
• Lehnda لہندا سٹینڈرڈ ۔لائلپور، جھنگ، شاہپور، آدھا ساہیوال ، گوجرانوالہ کا کچھ حصّہ، گجرات اور پبی کا کچھ علاقہ
• Mulki, Hindko مُلکی ہندکو ۔ میانوالی ، بنوں
• Multani (427) ملتانی سٹینڈرڈ
• Multani, Siraiki, Hindki, Bahawalpuri (426) بہاولپوری، لموچی، ریاستی۔ مظفر گڑھ، ڈیرہ غازی خان ، شمالی بہاولپور، مظفر گڑھ کی ہندکی جو یہاں بولی جاتی ہے
• Niswani (422) نسوانی ۔ جھنگ کے شمال میں نِسوانا خاندان
• Pandocchi(442) پنڈوچی ۔ پنڈدادن خان
• Pashawri پشاوری
• Saraiki Hindki, Saraiki Lehnda (429) سرائکی ہندکی ، سرائکی لہندا،اُبھیچی، پنجابکی
• Shahpuri شاہپوری
• Tanouli(435) تناؤلی ۔ ہزارہ کا تناؤلی خاندان
• Thalli, Jatki (432) تھلی یا جٹکی۔ کچھ حصّہ تھل ، شاہ پور اور میانوالی ، جہلم، جھنگ
• Thalochri تھلوچڑی۔ جھنگ
• Ubbhay di Boli اُبّھے دی بولی ۔ گوجرانوالہ