ابو عیسیٰ محمد ترمذیؒ

ابو عیسیٰ محمد ترمذیؒ ہک مشہور محدث گزرے ہن جنہاں دا پورا ناں ابو عیسیٰ محمد بن سورہ بن شداد ہے۔ آپؒ دے حالات دے متعلق بہت کم علم ہے۔ آہدے ہن کہ پیدائشی نابینا ہن۔ بعض دے بقول آخری عمر وچ نابینا تھی گئے ہم۔ آپؒ نے امام احمد ابن حنبلؒ، امام بخاریؒ تے امام ابو داؤدؒ توں حدیث دا درس گھدا تے ول احادیث جمع کرݨ کیتے خراسان عراق تے حجاز گئے۔ شہر ترمذ وچ، جیہڑا بلخ توں کجھ فاصلے تے دریائے آمو دے کنارے واقع ہے، انتقال کیتا، آپؒ دی ݙو تصانیف اساں تک پہنچیاں ہن۔ ہک آنحضرتؐ دی سیرت، جس دا نام شمائل ترمذی ہے۔ تے ݙوجھی احادیث دا مجموعہ جیہڑا جامع ترمذی دے ناں نال مشہور ہے۔ ݙوہاں کتاباں بہت وقیع تے مستند ہن۔ انہاں دے علاوہ انساب، کنیت تے اسماء الرجال تے وی آپؒ نے کجھ کم کیتا ہئی مگر ایہ کتاباں ہݨ نی ملدیاں۔

الترمذي

نام و نسب تے وطن

کنیت: ابوعیسیٰ، ناں: محمد بن عیسی بن سَورة بن موسیٰ بن الضحاک، نسبت: ترمذی، بوغی، سُلمی، 209ھ وچ شہر ترمذ وچ پیدا تھئے۔ ترمذ، ہک قدیم شہر ہے جیہڑا دریائے جیحوں دے ساحل تے واقع ہے، اتھوں چند فرسخ تے بوغ نامی گاؤں ہے۔ آپؒ اصلاً اوں گاؤں دے باشندے ہن تے قبیلہٴ بنوسُلیم نال تعلق رکھدے ہن، اس واسطے سُلمی، ترمذی تے بوغی سݙیندے ہن۔

تعلیم

آپؒ نے اپݨی تعلیم دا آغاز 220ھ تے 235ھ دے قریب کیتا، قطعیت دی کوئی روایت نی کیتی۔ آپؒ دے شیوخ دی تعداد جیہڑی کتب وچ آئی ہے اوہ 221 دے لگ بھگ ہے۔ اج کل دے لوگاں کوں ایسے ڳالہیں عجیب لگدی ہن لیکن اس زمانے وچ لوگاں کوں حدیث حاصل کرݨے دا اتنا شوق ہئی کہ جس کوں بیان نہیں کریج سگدا۔ ایہ ہیچمدان عرض کریندا ہے کہ میکوں ایہ بیان کریندے تے لکھدے ہوئے پہلی جماعت توں گھن کے دورہ حدیث تک دے اساتذہ دے گݨن دا خیال تھیا تاں انہاں دی تعداد 30 دے لگ بھگ ہے تے اگر انہاں افراد یا حضرات کوں وی شمار کیتا ونجے جنہاں توں کجھ نہ کجھ سکھا تاں ایہ تعداد چالیہہ تک ونج پہنچدی ہے۔ امام مسلمؒ نال آپؒ دی ملاقات تھئی لیکن انہاں دے حوالے نال ہک روایت اپݨی کتاب وچ گھنائے تے ایویں ہی امام ابوداؤدؒ توں ہک روایت گھنائے.

آپؒ دی مرتب کیتی ہوئی جامع ترمذی دا مقام

بلاشبہ جامع ترمذی صحاح ستہ وچ شامل ہے لیکن اس تے بحث تھیندی ہے کہ اس دا درجہ کس نمبر تے ہے. کئی حضرات آہدے ہن کہ صحیحین (بخاری، مسلم) سنن ابی داؤد، سنن نسائی دے بعد ہے لیکن اکثر دا خیال ہے کہ صحیحین دے بعد اس دا مقام ہے تݙہاں تاں اس کوں جامع آہدے ہن جیہڑی بیک وقت جامع تے سنن ہے۔ جامع ایسی کتاب حدیث کوں آہدے ہن جس وچ حدیث دے تمام موضوعات دا لحاظ رکھا گیا ہووے تے سنن جیہڑی فقہی ترتیب تے ہووے ترمذی وچ ݙوہاں ڳالہیں دا لحاظ رکھا گیا ہے اگر بعض چیزاں یا اعتراضات کوں چھوڑ کے ݙٹھا ونجے تاں جامع ترمذی دے فوائد صحاح ستہ کتب توں زائد ہن اس واسطے ساڈے مدارس عربیہ وچ اکثر روایت ایہ رہی کہ شیخ الحدیث، بخاری تے ترمذی ݙوہیں پڑھیندا ہے۔

وفات

آپؒ دا انتقال ستر سال دی عمر وچ 13 رجب المرجب شب دو شنبہ 279ھ ترمذ وچ تھیا؛ لیکن علامہ سمعانی نے مقامِ رحلت قریہٴ بوغ کوں قرار ݙتا ہے تے سنِ رحلت 275ھ ذکر کیتا ہے۔