موہن جو دڑو

موہن جو دڑو (سندھی: موئن جو دڙو تے اردو وِچ عموماً موئن جو دڑو وی؛ انگریزی: Moenjo-daro) وادی سندھ دی قدیم تہذیب دا ہِک مرکز ہئی۔ اِیہ لاڑکانہ توں بیس کلومیٹر دور تے سکھر توں 80 کلومیٹر جنوب مغرب وِچ واقع ہِے۔ اِیہ وادی، وادی سندھ دی تہذیب دے ہِک تے اہم مرکز ہڑپہ صوبہ پنجاب توں 686 میل دور ہِے۔ اِیہ شہر 2600 قبل مسیح موجود ہئی تے 1700 قبل مسیح وِچ نامعلوم وجوہات دی بنا تے ختم تھی ڳیا۔ تاہم ماہرین دے خیال وِچ دریاۓ سندھ دے رخ دی تبدیلی، سیلاب، بیرونی حملہ آور یا زلزلہ اہم وجوہات تھی سڳدیاں ہِن۔ اِسنوں قدیم مصر تے بین النہرین دی تہذیباں دا ہم عصر سمجھا ویندے۔ 1980ء وِچ یونیسکو نے اِسنوں یونیسکو عالمی ثقافتی ورثہ قرار ݙتا۔

عظیم تہذیب دی دریافت

راکھال داس بینرجی

1921ء دا واقع ہِے جو رائے بہادر دیا رام سہنی نے ہڑپہ دے مقام تے قدیم تہذیب دے چند آثار پائے۔ اِیندے ہِک سال دے بعد ایویں ہی آثار راکھال داس بینرجی کوں موہن جو دڑو دی سر زمین وِچ دستیاب تھئے۔ اِیندی اطلاع ہندوستانی محکمہ آثار قدیمہ کوں ملی۔ محکمہ آثار قدیمہ دے ڈائریکٹر جنرل سر جان مارشل نے دلچسپی دا اظہار کریندے ہوئے انہاں ݙوہاں مقامات دی طرف توجہ ݙتی۔ چنانچہ رائے بہادر دیا رام سہنی، ڈائریکٹر ارنسٹ میکے تے محکمہ آثاریات دے ٻئے احکام دے تحت کھدائی دا کم شروع تھیا تاہم کھدائی دا کم مکمل کائنی تھی سڳا۔

وادی سندھ دی تہذیب دی بے نقابی تے تشریح شاید بیسویں صدی دا عظیم ترین عصریاتی واقعہ ہِے۔ کیوں جو اِیں تہذیب دی وسعت تے معنویت کوں 1922ء وِچ موہن جو دڑو دی کھدائی توں پہلے سمجھا ہی نہ ڳیا۔ موہن جو دڑو دے کھنڈر دوکری توں کوئی نو میل دے فاصلے تے لاڑکانہ دی حدود وِچ واقع ہِن۔

موہن جو دڑو دا عمومی پلان ہڑپہ جیویں ہئی۔ شہر دے مغرب وِچ قلعہ ہِے۔ شہر دیاں گلیاں دی ترتیب تے مکانات تے اناج گھر سب ہڑپہ جیویں ہِن۔ البتہ اِتھاں دی منفرد تے سب توں نمایاں چیز وݙا اشنان گھر ہِے۔ وݙا غسل خانہ، وݙی باؤلی یا عظیم حمام۔ اِیہ ہِک وݙی سی عمارت ہِے۔ جیندے وسط وِچ ہِک وݙا سا تالاب ہِے۔ اِیہ تالاب شمالاً جنوباً 39 فٹ لمبا تے شرقاً غرباً 23 فٹ چوڑا تے آٹھ فٹ گہرا ہِے۔ شمال تے جنوب ݙوہاں سمت توں اینٹاں دے زینے اندر اتردے ہَن۔ جن تے لکڑی دے تختے چپکا ݙتے ڳئے ہَن۔ تالاب دی چار دیواری دی بیرونی سمت تے وی لک (بچومن) دا لیپ کِیتا ڳیا ہِے۔ لک ہائیڈرو کاربن دا قدرتی طور تے نکلݨ والا مادہ ہِے تے فطرت وِچ مختلف حالات وِچ دستیاب ہِے۔ لک دے لیپ نال تالاب وِچوں پانی دے رسݨ دا سد باب کِیتا ڳیا ہِے۔

ایویں ہی موہن جو دڑو دریاۓ سندھ دے اندر ہِک جزیرہ نما خشکی تے واقع ہئی۔ اِیندے ہِک طرف دریاۓ سندھ ہئی تے ݙوجھی طرف دریاۓ سندھ توں نکلݨ والا نالہ (جیندے کوں نارا آکھیا ویندے) وہندا ہئی۔ اِیہ اڳوں ویندے ہوئے واپس دریا وِچ مِل ویندا ہئی۔ ایں کِیتے شہر دی حفاظت کِیتے ہِک میل لمبا حفاظتی بند بݨایا ڳیا ہئی۔ موہن جو دڑو وِچ بار بار سیلاب دی تباہ کاریاں دا ثبوت مِلدا ہِے۔ سیلاب دی لیائی ہوئی گار نال اِیں شہر دی سطح اردگرد دی زمین توں تیس فٹ بلند تھی ڳئی۔

ہݨ جݙاں جو اساں موہن جو دڑو جیویں عالی شان شہر ݙیکھدے ہِیں جیندے مکانات پختہ تے مضبوط، ݙو ݙو تِن تِن منزلہ اُچے ہِن۔ انہاں وِچ سڑکیں ہِن، بازار ہِن، انہاں دے باشندیاں دی زندگی تے رواج تے عادات سانچے وِچ ڈھلی ہوئی معلوم تھیندے ہِن۔ اِیہ عجیب ڳالھ موہن جو دڑو دے اوہ آثار جیڑھے سب توں زیادہ گہرائی وِچ ہِن، اوہ سب توں زیادہ ترقی دا پتہ ݙیندے ہِن۔ یعنی جݙاں جو اِتھاں دے شہر پہلے پہل بݨے تب اِتھاں دی تہذیب اپݨے عروج تے پُڄ چُکی ہئی تے بعد وِچ اِسنوں زوال آندا رہیا۔

قلعہ تے شہر

موہن جو دڑو

موہن جو دڑو وِچ قلعہ اصل شہر دے اندر ہِک منفرد تے ممتاز حیثیت رکھیندا ہئی، جیندے اردگرد گلیاں ہِک جال دی شکل وِچ پھیلیاں ہوئیاں ہِن تے گلیاں دے اِیں جال وِچ جگہ جگہ عمارتاں دے بلاک وِچ قلعہ تے شہر تے قلعے دے درمیان وِچ ہِک واضح خلا ہِے۔ ہو سڳدا ہِے جو قلعہ دے اردگرد وسیع تے گہری خندق ہووے۔ جیندے وِچ پانی چھوڑا ڳیا ہووے یا پھر دریا دا پانی لیایا ڳیا ہووے یا قدرتی طور تے دریا دی ہِک شاخ نے اِسنوں جزیرے دی شکل وِچ گھیر رکھا ہووے۔

موہن جو دڑو دا قلعہ ہِک ٹیلے تے واقع ہِے، جو جنوب وِچ سطح زمین توں بیس فٹ اُچا ہِے تے شمال وِچ چالیس فٹ۔ اڄ کل دریاۓ سندھ دی ہِک شاخ اِیندے توں تِن میل دے فاصلے تے وہندی ہِے۔ جݙاں جو اِیہ شہر آباد ہئی اِیں وقت قلعے دی مشرقی دیوار دے پاسوں دریا دی ہِک شاخ لنگھدی ہئی۔ مغربی جانب جو حفاظتی بند ہئی، اِیندے توں ہِک میل دور دریا ہئی۔ قلعہ ہِک چبوترے تے واقع ہِے۔ چبوترا مٹی تے کچی اینٹاں نال بݨایا ڳیا ہئی۔ جیندے زمانے توں اناج گھر تے اشنان گھر تعلق رکھدے ہِن۔ اِیندے تلے وی کئی دور رہائش دے مدفون ہِن۔ مگر زیر زمین پانی دی سطح اُچی تھیوݨ دی وجہ توں اڄ تائیں کھدائی کائنی تھی سڳی۔ تاہم جو کجھ تھی سڳیا ہِے اِیندے مطابق اُتّے توں تلے تائیں ست سطحیں مِلّیاں ہِن۔ ستویں سطح توں تلے اڄ تائیں کھدائی کائنی تھئی۔ چھٹی تے ستویں سطح دے درمیان وِچ بیس فٹ موٹی تہ مٹی تے اینٹ دے روڑاں دی بچھائی ڳئی ہِے۔ گویا پرانا شہر سیلاب نال تباہ تھیا یا سیلاب آیا تاں پورے شہر دے اُتّے بیس فٹ اُچا چبوترا بݨا کر نواں شہر تعمیر کر گِھدا ڳیا۔ موہن جو دڑو دے قلعے دے جو برج بݨائے ڳئے ہِن، انہاں وِچ بعض جگہ لکڑی دے شہتیر دا ردا لایا ڳیا ہِے۔ جو نو فٹ لمبا تے پانچ فٹ چوڑا ہِے۔ لیکن بعد وِچ اِیہ شہتیر گل ڳئے تاں کہیں کہیں اینٹاں دی مرمت کر ݙتی ڳئی۔ شہتیراں دا اِیہ عجیب تے غریب استعمال ہڑپہ دے اناج گھر وِچ وی کِیتا ڳیا ہِے۔ بعد وِچ آن والے معماراں نے اِیہ طریقہ ترک کر ݙتا۔ ݙو برج ہِک چور دروازے دے ݙاہݨے کھٻے بݨائے ڳئے ہَن۔ بعد وِچ اِیہ چور دروازہ بند کر ݙتا ڳیا تے اِتھاں فصیل تعمیر کر ݙتی ڳئی۔ اِیں فصیل دے اُتّے ݙوہاں طرف قد آدم دیواراں بݨا کر ݙوہاں برجاں دے اِیں چور دروازے کوں بند کر ݙتا ڳیا۔ اِیں جگہ توں مٹی دے 100 باٹ مِلّے ہِن۔ جنہاں وِچ کجھ چھ اونس وزن دے ہِن تے باقی ماندہ بارہ اونس دے (بالترتیب ہِک پاؤ تے آدھا سیر) قلعے دے جنوب وِچ ہِک برج ہِے تے اِیندے نزدیک عقبی دروازہ ہِے۔ موہن جو دڑو قلعے دا دفاعی نظام ہڑپہ دے قلعے توں زیادہ پیچیدہ ہِے۔

عظیم حمام

عظیم حمام

حمام دے فرش کوں پانی بند بݨاوݨ کِیتے فرش دے تلے کھڑیا مٹی (جپسم) دا گارا لا کر اِیندے بغل دے بل اینٹاں کھڑیاں جوڑیاں ڳئیاں ہَن۔ کھڑیاں اینٹاں دے درمیان وِچ کھڑیا مٹی دا گارا لا ڳیا ہئی۔ کھڑیاں اینٹاں دے اِیں فرش دے اُتّے لک دی ہِک موٹی تہ بچھائی ڳئی ہئی۔ اِیندے اُتّے پختہ اینٹاں چَن ݙتیاں ڳئیاں ہَن۔ دیواراں وِچ وی اِیہی اصول اپنایا ڳیا ہئی۔ حمام دی اندرونی سمت پختہ اینٹاں دی دیوار۔ اِیندے پِچھے آخر وِچ اینٹاں دی چنائی۔ جنوب مغربی کونے تے پانی دی نکاس دی ہِک خوبصورت زاغ بند قد آدم نالی ہئی۔

اِیں حمام دے ارد گرد ہِک غلام گردش چلی ڳئی ہِے۔ جیندے تِن اطراف وِچ چھوٹے چھوٹے کمرے ہِن تے ہِک سمت برآمدہ ہِے۔ ہِک کمرے وِچ ہِک کنواں ہِے۔ جیندے توں پانی کڈھ کر مذہبی غلام حمام کوں بھردے ہوسن۔ شمال وِچ ہِک جانب ترتیب دے نال آٹھ غسل بݨائے ڳئے ہَن۔ چار چار غسل خانوں دی ݙو قطاریں آمنے سامنے ہَن۔ انہاں دے پختہ فرش ہَن تے سائز 9 1/2 * 6 فٹ ہئی۔ انہاں دیاں دیواراں بہت موٹیاں ہَن تے کمروں دے اندر توں پختہ اینٹاں دے زینے اُتّے ویندے ہَن۔ دیواراں دی صخامت اِیں ڳالھ دا ثبوت ہِے جو اُتّے ہِک منزل تے ہئی۔ گویا اِنہاں غسل خانوں دے اُتّے رہائشی کمرے ہَن یا لباس تبدیل کرݨ دے کمرے۔ ہو سڳدا ہِے جو پچاری اُتّے رہندے ہوسن تے تلے دے غسل خانے انہاں دے زیر استعمال ہوسن۔ جݙاں جو عوام تالاب وِچ غسل کریندے ہوسن۔ ماہرین آثار دا خیال ہِے اِیہ غسل خانے صاحب اقتدار مذہبی پیشواواں دے قبضے وِچ ہَن تے عوامی توں زیادہ سرکاری اشنان گھر معلوم تھیندے ہَن۔

اناج گھر

عظیم حمام دے مغرب وِچ ہِک ایویں عمارت مِلّی ہِے جیندے دا فرش زمین فرش پانچ فٹ اُچا ہئی تے اِیندے تلے پختہ دمدمے بݨا کر انہاں دے درمیان وِچ ہوا دے گزرݨ دے رستے بݨائے ڳئے ہَن۔ اِیہ ہوا ݙینہہ بھر بل کھا کر دیواراں دے اندر چلے ڳئے ہَن۔ یقینی طور تے اِیہ گرم حمام ہئی۔ جیندے فرش دے تلے تے ارد گرد دیاں دیواراں دے اندر بݨے ہوا داناں وِچ گرم ہوا گھمدی ہئی۔ 1950ء وِچ اِیں گرم حمام دی پوری عمارت ہٹا ݙتی ڳئی تے اِیندے تلے کھدائی وِچ ہِک وݙا اناج گھر نکل آیا۔ اِیندے دا طول بلد شرقاً غرباً 150 فٹ تے عرض شمالاً جنوباً 75 فٹ ہئی۔ اِیں عمارت دے 27 حصے ہَن تے اناج گھر دے فرش دے تلے ہوا گزرݨ دے ہوا دان بݨائے ڳئے ہَن۔ فرش تے ٻئے تعمیرات وِچ لکڑی دا وافر استعمال کِیتا ڳیا ہئی۔

اناج گھر اشنان گھر توں قدیم تر عہد نال تعلق رکھیندے۔ اناج گھر دے جنوب وِچ ہِک بہت وݙا زینہ مِلّیا ہِے۔ جو 22 فٹ چوڑا ہِے۔ اِیہ زمین توں شروع تھی کر قلعے دی سب توں اُچی سطح تائیں ویندے۔ اِیہ زینہ اناج گھر دا ہم عصر ہِے۔ زینے دے گھر دے نزدیک ہِک کنواں ہِے۔ اِیندے توں اڳوں چند دیواراں دے اندر بہت سارے کنویں ہِن۔

اہم عمارتاں

محلِّ وقوع

• 
•