مخمور قلندری دا نظریہ جمالیات

تحریر وقاص بلوچ

سیاسیات وچ جان لاک فطرت دا تصور ڈتے جتھاں او اہدے فطرت اوں ویلھے نشابر تھیندی ایہ جتھاں معاشرہ حکومتاں، سلطنتاں، اقتدار دے تسلط کنوں آزاد ہووے۔ اینجھے فطرت دے ظہور کوں تصور وچ گھن آونؕ میڈی خاطر مشکل تھیندا ہا کہ اینجھی فطرت دی حالت کڈاہیں نہ پڑھی ہاسے، نہ سنڑی ہاسے اَتے نہ ڈٹھی ہاسے۔ دنیا داری وچ رہ ونجنؕ نال ایہ گالھ اگو نہ ٹری تے اتھائیں میڈے چیتے وچ میڈے تحت الشعور وچ دفن تھی گئ۔ چند ڈیہاڑے پہلے قلندری صاحب محبت نال ساکوں اپنی نویں چھپی شاعری دی کتاب "ترِش" سانجھ کیتی۔ ایں شاعری ساڈے چپ تھئے تحت الشعور دے آثار پٹیے تے کھنڈوریے۔ ساکوں محسوس تھئے جو فطرت جتھاں سیاسی مقاصد دا دخل نہ ہووے او قلندری صاحب دی کتاب وچ صحیح معناں وچ نشابر ہے۔ جان لاک دی فطرت وچ صرف انسان کوں دخل ہا لیکن "ترِش" کوں پڑھ کے محسوس تھیندے فطرت دی ہستی صرف انسان دے عنصر دے ظہور دا ناں نئیں بلکہ اے فطرت جیکوں قلندری سئیں روہی اَتے تھل دا ناں ڈیندن انہیں وچ انسان دا کردار ٹرشری یا کوارٹرنری لیول دا ھ۔ ایں فطرت کوں بنؕاونؕ وچ پہلا کردار پھلاں، پکھوواں، حشرات اَتے دریاواں دا ہے۔

دھمی ویلھے اللہ سوہنؕا لتھا ودے

دھمی دھمی کوئل جاگی کوئل ماری کوک

دھمی دھمی ککڑ جاگا ککڑ ڈتی بانگ

دھمی دھمی پہلے پہلے اکھ کھولی ہے پھلاں

بعد اچ جاگا کھوہ دا ڈیڈر بعد اچ جاگا ملاں

قلندری سرکار دا جگ جمالیات دے نویں زاویے ڈکھیندے۔ بوہڑ، ٹالھی، کال کڑِچھی، کھوہ، لانیاں، ڈیڈر، پھلاں نال آباد ایہ جگ بندے کوں ڈسیندے جو فطرت دی تکمیل اناہیں شئیں نال تھیندی اے، فطرت کیتے انسان دیاں مصنوعی چالاں ساریاں بے معنی ہِن۔ انسان دیاں نمائشی کارستانیاں حکومتاں، بادشاہتاں ، بندوخاں، ہتھیار، فطرت دی تکمیل دی سراسر نفی ہِن۔ مخمور قلندری دی شاعری وچ اہم جمالیاتی پہلو سچ دا پہلو ہے۔ قلندری مٹی جایا ہے، اوکوں اردو دے درباری شاعریں آلی کار کہیں دے جھوٹے قصیدے آکھنؕ دی لوڑھ کینی۔ اِت واسطے مخمور دے قلم وچوں جیہری گالھ نکلدی ایہ او پوِتر ہوندی ہے، ہر بیت کھیر دھوتا ہوندے۔ او ہر قسم دیں سیاسی چالیں کنے آزاد تخلیق کار ہے۔ ایں واسطے میکوں اے آکھنؕ کے کوئی عار کینی کہ قلندری دی شاعری کم از کم اردو دے ہر شاعر کنیں وڈی جمالیات اَتے سنؕہپ رکھدی اے۔

کھوہاں تے پکیاں واڑیاں

کوئل سنؕاوے گیت وو

گیرے مریندن تاڑیاں

انگل تیں سَر دا چیر وو

سینگھیاں چا چنیاں پاڑیاں

چلہے اتوں چھاں گئ نلکے تے دھپ ہے

گاڈے اتے ویڑھے والی ٹالھی ویندی پئ ہے

تھل میڈا آپنؕا تلور میڈے آپنؕے

ساوے ساوے کھگلاں دے بور میڈے آپنؕے

بغلا اپنؕی گچی کھن کے

ہولیں ہولیں ٹردا ویندے

اہدا ویندے

ساونؕ آ گئے

سینگھی سینگھی ساونؕ آ گئے

مٹی دی خشبو دے ہُلے

سِنے گوہے سِنے چُلہے

بال ونڈاون چنؕے پھُلے

وحدت الوجود دے قائل مخمور کوں فطرت دے ہر جسم اچ ای نئیں پکھڑوواں دی آواز اچ ای اللہ نظردے۔ پھلیں دی شبنم وچ تے کلیاں دی خشبو وچ، ڈھول دی تھاپ اچ، اتے ٹلیاں دے کھڑکار وچ رب ڈسدے۔

اللہ سوہنؕا ایویں سوہنؕا جیویں سوہنؕی بوہڑ

اللہ سوہنؕا ایویں مٹھا جیویں تھل دی بیر

پھل سرمی وچ اللہ میاں بہوں پیلا ہے اللہ

میں ڈٹھا ہے اللہ میاں میں ڈٹھا ہے اللہ

گرجے اندر اللہ میاں مسجد مندر اللہ

گوتم اندر اللہ میاں گالھے اندر اللہ

رب کوں کڈاہیں وہم دے بکل وچ تے کڈاہیں راتیں دے خواب وچ اَتے کڈاہیں بندے دے باطن وچ گولنؕ آلے قلندری کنوں کیویں تھی سگدا ہا جو اوکوں کہیں مادی اَتے فطری شے دے وجود کوں مسمار کرنؕ دا ارمان نہ تھیوے ہا۔ اِت واسطے ٹالھی دے کپیجنؕ دا ارمان اوکوں اوں بندے جیڈا لگدے جیندے وچ رب وسدے

موۓ کونجھاں دا موۓ لالیاں دا

بندے موۓ جیڈا ارمان میاں

کپی بوہڑ دا کپے ٹالھیاں دا

بندے موۓ جیڈا ارمان میاں

وڈا بندہ او نئیں ہوندا جیہرا اپنؕے محرومیں دا واویلا کرے، اپنی گالھ کوں سیاسی بنیادیں نال منواونؕ دی کوشش کرے۔ وڈا بندہ او ہوندے جیہرا اپنؕے مقدمے وچ جمالیات رچاوے۔ او ڈسے کہ میڈی بھوئیں دے ہر پرت وچ کتنا سُنؕہپ ہے۔ اتھو دی تَس وی ڈاڈھی قیمتی ایہ۔ ایں سُنؕہپ دی خشبو خود بادشاہ، جیہرا ہر وقت استعمار بنؕ کے رہندے، دی قوتِ شامہ کوں بیدار کرے جیں توں بعد خود ان آکھے یار توں سچا ہیں۔ میں کوڑا ہاں۔ قلندری کہیں وڈیرے، سردار، وزیر، مشیر در تیں ونج کے انہیں کوں گلہ نئیں ڈیندا بلکہ او اپنؕی گالھ وچ خشبو بھریندے۔ بادشاہ کوں اوہا خشبو ونج ڈسیندی اے جو ساڈے نال رل کے بہہ ساڈی وسوں دے تہذیب اچ رل کے ڈیکھ تیڈے چیتے وچ ایں دھرتی دی تَس دا ادراک تھیسی، تیکوں حکایت ملسی، تیکوں دانش ملسی۔ ورنہ قلندری دی خودداری ہے کہ او آپنؕی تَس دی وی قیمت نئیں لیندا۔ آپنؕا آپ نئیں وِچیندا۔

تس میڈی آپنؕی ہے مینہ میڈا آپنؕا

دیگری دا رٹھیا سرینہہ میڈا آپنؕا

شام میڈی آپنؕی اسور میڈے آپنؕے

سید لوک ساڈے معاشرے وچ اپنؕے شجرے دی پھوت وچ عام لوکیں کنوں خود کوں برتر سمجھدن لیکن قلندری سید ہوونؕ دے باوجود خود کوں وسوں نال گنڈھیندے، وسوں دی اواز بنؕدے کیوں جو اوندے مطابق جیویں پکھوواں، ٹالھیاں وچ اینجھی کوئی تقسیم کینی ایویں انسان دی فطرت وچ وی کوئی تقسیم کینی۔

یار کریمنؕ آکھنؕ لگے

یار قلندری چپل چا ڈے

اتنا بھولا، اتنا سادہ

اوکوں پتہ کینی

سید کولوں اے گالھ نئیں کرنؕی

اوکوں نئیں پتہ

سید کون ہے

کون ہے چوڑھا

شیعہ کون ہے

کون ہے سنی

ہندو کیا ہے

اوکوں تاں بس اتنا پتے

سب انسان برابر ہوندن

میں قربان

یار کریمنؕ

میں قربان

استعماری علوم کیتے ایں توں ودھ سوہنؕا مختصر مگر معنوی حاملہ لٹریچر اج تئیں میں نئیں پڑھیا

بول جمورا

جی استادا

بول جمورا

وسوں والی ساول کِن گئ

جی استادا

ایں وسوں دی ساری ساول

مٹی رنگے تِڈے کھا گئے

بول جمورا

مالی، بلبل، باغ دا کیا تھئے

جی استادا

باغ کوں باغ دے مالی ساڑے

بلبل دریا پار دو اُڈ گئ

بول جمورا

وسوں کیا تھئ

جی استادا

وسوں وچ بارود دی بو ہے

آدم بو ہے آدم بو ہے

بول جمورا

مجرم کون اے

جی استادا

میں مجرم ہاں

بول جمورا توں کیوں مجرم

جی استادا

مجرم میں ہاں

میڈا جرم اے

ڈس نئیں سگدا

مجرم کون اے

وقاص بلوچ