عطارد
عطارد(Mercury) ساݙے نظام شمسی دا سبھ توں اندرونی اَتے نکا سیارہ ہِے جیہڑا سجھ دے گرد ہک چکر زمینی اعتبار نال 87.969 ݙینہواراں وچ پورا کریندے۔ ایندے علاوہ سجھ دے گرد لڳݨ والے ہر ݙو چکراں وچ عطارد اپݨے محور دے گرد ترائے وار گردش کریندے۔ چونکہ زمین توں عطارد ہمیشہ سجھ دے نیڑے ݙکھائی ݙیندے، ایں سانگے عطارد دا مشاہدہ عموماً سورج گرہن دے دوران ای کیتا ویندے۔ اُبھے آلے نصف کرے تے عطارد کوں ݙیکھݨ کیتے غروب آفتاب دے فوراً بعد یا طلوع آفتاب توں ذرا پہلے دا وقت مناسب ہوندے۔
عطارد دے بارے نسبتاً ٻہوں گھٹ معلومات موجود ہن۔ زمین توں "دوربین" نال کیتے ونڄݨ والے مشاہدات کنوں ہلال دی شکل دا عطارد ݙکھائی ݙیندے پر ٻہوں تفصیل کائنی ݙِسدی۔ عطارد کوں ونڄݨ والے ݙو خلائی جہازاں وچوں پہلا جہاز میرینر 10 ہئی جہیں 1974 توں 1975 دے دوران عطارد دے 45 فیصد حصے دی نقشہ کشی کیتی ہئی۔ ݙوجھا جہاز میسنجر ہئی جو عطارد دے مدار وچ 17 مارچ 2011 کوں داخل تھیا تے باقی حصے دی نقشہ کشی وچ مصروف تھی ڳیا ہئی۔
عطارد شکل وچ ساݙے چند کنوں ملدا جھلدا ہِے تے شہابیاں دے ڈھاݨ نال ٻݨݨ والے گڑھے اتھاں بے شمار ہن۔ ایندا اپݨا کوئی قدرتی چند کائنی تے نہ کوئی خاص فضاء ہِے۔ پر چند دے برعکس ایندے اندر ٻہوں وݙی مقدار وچ لوہا پایا ویندے جیندی وجہ کنوں ایندا مقناطیسی میدان زمین دے مقناطیسی میدان دا صرف ہک فیصد ہِے۔ اپݨے نِکے حجم تے لوہے دے اندرونی ڈھانچے دے پاروں عطارد ٻہوں کثیف ہِے۔ سطح دا درجہ حرارت منفی 183 توں 427 درجے تک رہندے۔ سجھ دی دھپ آلا حصہ سب توں زیادہ تتا جبکہ قطبین دے نیڑے والے گڑھے سب توں ٹھݙے مقام ہن۔
عطارد دے مشاہدات دے بارے اساݙے کول پہلیاں دستاویزات قبل مسیح دے زمانے کنوں ملدن۔ چوتھی صدی قبل مسیح وچ یونانی ماہرین فلکیات دا خیال ہئی جو ایہ سیارہ دراصل ݙو مختلف اجرام فلکی ہن۔ ہک جرم فلکی صرف سجھ نکلݨ تے ݙوجھا سجھ دے غروب تھیوݨ تے ݙکھائی ݙیندے۔ عطارد دا انگریزی ناں مرکری ہِے جو یونانی تہذیب کنوں مستعار گھدا ڳیا ہِے۔
اندرونی ڈھانچہ
[لکھو | ماخذ وچ تبدیلی کرو]عطارد اساݙے شمسی نظام دے چار اندرلے سیاراں وچوں ہک ہے جینکوں زمینی سیارے (terrestrial planets) آکھیا ویندے۔ ایندی ساخت پتھریلی ہے جیہڑی زمین نال ملدی جلدی ہے۔ اساݙے شمسی نظام دا ایہ سبھ توں نکا سیارہ ہے تے ایندا استوائی رداس 2,439.7 کلومیٹر (1,516.0 میل) ہے۔ ایندا 70 فیصد حصہ دھاتی ہے جݙاں جو 30 فیصد سلیکیٹ نال بݨیا ہویا ہے۔ عطارد دی کثافت 5.427 گرام فی مکعب میٹر ہے جیہڑی زمین دی کثافت (5.515 گرام فی مکعب میٹر) توں ذرا جہیں گھٹ ہے تے شمسی نظام وچ ݙوجھے نمبر تے سبھ توں ودھ ہے۔ جے عطارد اتے زمین ݙوہیں توں ثقلی دباؤ (gravitational compression) دے اثر کوں ختم کر ݙتا ونڄے تاں عطارد دا مادہ زمین دے مادے توں ودھ کثیف ہوسی۔ عطارد دی کثافت دی مدد نال اساں ایندی اندرونی ساخت دے بارے ڄاݨ سڳدے ہَیں۔ زمین دی کثافت دی سبھ توں وݙی وجہ ایندی کششِ ثقل دے دباؤ توں ایندا سُکڑݨ ہے۔ ایں وجہ توں زمین دا انتہائی کثیف مرکزہ (Core) وجود وچ آیا ہے۔ زمین دی نسبت عطارد دا حجم انتہائی نکا ہے تے ایندے اندرلے اجزاء ایݙے سکڑے ہوئے کائنی۔ ایں وجہ توں ایندے کثیف ہووَݨ دا سبب ایندا وݙا مرکزہ اتے اوندے وچ لوہے دی کثرت ہے۔ ماہرین ارضیات دے مطابق عطارد دا مرکزہ ایندے کل حجم دا 55 فیصد گِھرِیندے۔ جݙاں جو زمین وچ ایہ شرح 17 فیصد ہے۔ 2007 وچ شائع تھیوݨ آلی ہک تحقیق دے مطابق عطارد دا مرکزہ مائع حالت وچ ہے۔ مرکزے دے گرد 500 توں 700 کلومیٹر چوڑی تہہ ہے جینکوں غلاف (mantle) آکھیا ویندے۔ ایہ تہہ سیلیکیٹس توں بݨی ہوئی ہے۔ میرنیر دہم توں حاصل تھیوݨ آلی معلومات اتے زمین توں کیتے ڳئے مشاہدات دی بݨیاد تے اے سمجھیا ویندے جو عطارد دا قشر (crust) کلومیٹر تئیں چوڑا ہے۔ عطارد دی سطح دی ہک خاص ڳالھ ایہ وی ہے جو ایندے اُتے کئی سوڑیاں ناہموار سطحاں ہن جیہڑیاں کئی سو کلومیٹر تئیں پھیلیاں ہویاں ہن۔ خیال کیتا ویندے جو جݙاں عطارد دا مرکزہ اتے غلاف ٹھݙے تھیوݨ لڳن تاں بیرونی سطح پہلے توں ٹھݙی تھی تے ٹھوس تھی چکی ہئی اتے ایندے سکڑݨ دی وجہ توں ایں طرح دی سطح وجود وچ آئی۔ عطارد دے مرکزے وچ اساݙے شمسی نظام دے ٻئے اہم سیاریاں دی نسبت ٻہوں زیادہ لوہا پایا ویندے۔ ایں سلسلے وچ کئی نظریات وی پیش کیتے ڳئے ہن۔ سب توں عام منے ونجݨ آلے نظریے دے مطابق عطارد وچ دھات اتے سیلیکیٹ دی شرح اوہ ہے جیہڑی کونڈرائیٹ شہابیاں دی ہوندی ہے۔ ایں نظریے دے مطابق ہک ٻہوں وݙا شہابیہ عطارد نال ٹکرایا جیندے نال ایندے قشر اتے غلاف دا ٻہوں وݙا حصہ دھول بݨ تے اُݙ ڳیا اتے مرکزہ ایندی جسامت دے حساب نال ٻہوں وݙا باقی رہ ڳیا۔ زمین دے چندر نال متعلق وی ایں طرح دا نظریہ پایا ویندے۔ ہک ٻئے نظریے دے مطابق عطارد دا ڄمݨ شمشی سحابیہ (solar nebula) توں تھیا ہئی جݙاں سجھ دی توانائی دے اخراج دی شرح مستحکم نہ تھئی ہئی۔ اوں ویلے عطارد دی کیمیت اڄ توں ݙو گنا ودھ ہئی۔ تاہم جݙاں سجھ سکڑݨ لڳا تاں عطارد دا درجہ حرارت 2٫500 توں 3٫500 کیلون (سینٹی گریڈ وچ کیلون منفی 273 ڈگری) ہئی۔ عین ممکن ہے جو ایہ درجہ حرارت 10٫000 ڈگری کیلون ریہا ہووے۔ ایں انتہائی اُچے درجہ حرارت نال عطارد دی چٹانی سطح پگھلی تے بخارات بݨ ڳئی انہاں بخارات نے چٹانی کرہ ہوا بݨایا جنہاں کوں شمسی ہوا (solar wind) اُݙا گھن ڳئی۔ تریجھے نظریے دے مطابق شمسی سحابیے (solar nebula) توں پیدا تھیوݨ آلی کشش دی وجہ توں عطارد دی سطح تے موجود ہلکے ذرات عطارد توں نکل ڳئے۔ ایں طرح ہر نظریہ عطارد دے بارے نواں خیال پیش کریندے۔ اڳلے ݙو خلائی مشن میسنجر اتے بیپی کولمبو انہاں نظریات دی تصدیق کریسن۔
سطحی جغرافیہ
[لکھو | ماخذ وچ تبدیلی کرو]کُل ملا تے عطارد دی سطح ساݙے چندر نال ٻہوں ملدی جلدی ہے۔ایندے علاوہ اتھاں مریخ جہیں ٻہوں وݙے میدان اتے کھائیاں موجود ہِن جیہڑے اے ݙکھیندن جو ارضیاتی لحاظ نال عطارد کئی ارب ورہیاں توں ساکن ہے۔چونکہ عطارد دے بارے اساݙی معلومات 1975 وچ میرینر خلائی جہاز دے ایندے کولوں لنگھݨ اتے ایندی سطح دے مشاہدے تئیں محدود ہے جہیں وجہ توں زمینی سیارے وچ عطارد دے بارے اساݙی معلومات سبھ توں گھٹ ہن۔اڳیرے میسنجر ناں دا خلائی جہاز ایندے نیڑے توں لنگھے جیندے نال امید ہے جو اساݙی معلومات ٻہوں ودھ ویسن۔ البیڈو دی خاصیتاں مختلف جاہیں تے سوجھلے دے انعکاس دی مختلف مقداراں کوں ݙکھیندی ہےم۔عطارد تے چندر جہیں اُچے میدان، کُٹیاں پُٹیاں سطحاں، پہاڑ، میدان اتے وادیاں وغیرہ پائیاں ویندیاں ہِن۔ 4.6 ارب سال پہلے عطارد دی پیدائش دے بعد توں ایندے تے شہابیاں اتے دمدار تاریاں دی ٻہوں وݙی مقدار ڈھاندی ریہی ہے۔اندازہ ہے جو اے عمل کوئی 3.8 ارب ورہیاں پہلے دہرایا ڳیا ہئی۔ایں عرصے وچ ٻہوں وݙی مقدار وچ کھائیاں بݨیاں اتے سیارے دی پوری سطح تے شہابیے ڈھٹے کیوں جو عطارد تے فضاء موجود کائنی جیہڑی رگڑ دی وجہ توں شہابیاں دی رفتار کوں گھٹ کر سڳے۔ ایں عرصے وچ عطارد تے آتش فشانی عمل وی زور و شور نال جاری ہئی۔میسنجر ناں دا خلائی جہاز جݙاں اکتوبر 2008 وچ ایندے نیڑے توں لنگھیا تاں ساکوں عطارد دی سطح دے بارے مزید معلومات ملیاں۔عطارد دی سطح چندر یا مریخ دے مقابلے وچ ٻہوں مختلف ہے۔
امپیکٹ بیسن تے کھڈے
[لکھو | ماخذ وچ تبدیلی کرو]عطارد تے کھڈیاں دا حجم ہِک منگری دی شکل آلے کھڈے توں گھِن تے کئی کھڈیاں دے مجموعے تئیں تھی سڳدے، جیہڑے کئی سو کلومیٹر لمبے ہوندن۔ اے کھڈے ہر طرح دی حالت وِچ ملدِن۔ اِنہاں وِچوں کُجھ تاں بالکل نویں ہِن جݙاں جو کُجھ کھڈے تُرٹ پھُٹ دا شکار تھی تے تقریباً رُل چُکن۔ عطارد دے کھڈے چَندر دے کھڈیاں توں اِیں وجہ توں فرق رکھیندِن جو عطارد دی کشش ثقل دی وجہ توں اِتھاں اِنہاں کھڈیاں توں گھٹ مواد نِکلدے۔
کلوریس بیسن عطارد تے موجود سبھ توں وَݙا کھڈا ہے جیہڑا 1,550 کلومیٹر قطر تے مشتمل ہِے۔ اِیں کھڈے دے بݨݨ دا عمل اِتنا زبردست ہئی جو نہ صرف لاوا نِکلیا بلکہ ٻاہرلا کنارہ ݙو کلومیٹر اُچا تھی ڳیا۔
مجموعی طور تے عطارد دیاں تصویراں توں اساکوں 15 اینجھے کھڈے ݙکھائی ݙیندن۔ اِنہاں وِچوں ہِک اہم کھڈا 400 کلومیٹر چوڑا ہے اَتے ایندے توں نِکلݨ آلا لاوا 500 کلومیٹر پرے تئیں پھیلیا ہویا ہِے۔
میدان
[لکھو | ماخذ وچ تبدیلی کرو]عطارد تے ساکوں ݙو مختلف قسماں دے میدانی علاقے ملدن۔
عطارد تے پائی ونڄݨ والی ہِک ٻئی اہم خاصیت ایہ ہے جو اِتھاں میداناں وِچ دباؤ نال بݨݨ آلیاں لہراں نما سطحاں موجود ہِن۔ جوں جوں عطارد دا مرکزہ ٹھݙا تھیوݨ لڳا تاں بیرونی سطح دی شکل وِگڑݨ لڳی ہئیں نال ایہ لہراں نما سطحاں بݨیاں۔ ایہ سطحاں میداناں اَتے کھڈیاں دی سطح تے وی موجود ہِن جہیں توں ظاہر تھیندے جو ایہ لہراں ٻہوں بعد وِچ بݨیاں ہَن۔
سطحی حالتاں تے فضا
[لکھو | ماخذ وچ تبدیلی کرو]عطارد دی سطح دا اوسط درجہ حرارت 442.5 ڈگری کیلون ہوندے۔ تاہم ایہ درجہ حرارت دراصل 100 ڈگری کیلون توں گھن تے 700 ڈگری کیلون تئیں تھی سڳدے کیونکہ عطارد دی اپݨی کوئی فضا کائنی تے قطبین تے خط استوا تے درجہ حرارت اچ ٻہوں فرق ہوندے۔ سوجھل سطح تے درجہ حرارت 550 توں 700 کیلون تئیں تے تاریک سطح تے درجہ حرارت تقریباً 110 ڈگری کیلون راہندے۔
بھانویں جو عطارد تے ݙینہ ویلے درجہ حرارت ٻہوں اُچا ہوندے تاہم ایں ڳالھ دے ثبوت موجود ہن جو عطارد دی سطح تے برف پائی ویندی ہے۔ کھڈیاں دی تہہ جتھاں تئیں سجھ دا سوجھلا سِدھا نئیں پُڄ سڳدیا، اچ درجہ حرارت 102 کیلون توں تلے راہندے۔ آبی برف ریڈار تے چمکدی ہے۔ 70 میٹر آلی گولڈ سٹون دوربین دی مدد نال تے وی ایل اے دی مدد نال عطارد دے قطبین دے نیڑے ٻہوں ای چمکدار سطحاں ݙکھائی ݙتیاں ویندیاں ہَن۔ بھانویں جو انہاں چمکدار سطحاں دا ہِکّو سبب برف ای نہیں تاہم برف دے امکانات زیادہ ہن۔
انہاں برفانی مقامات تے برف دی مقدار دا اندازہ 10¹⁴ توں 10¹⁵ کلوگرام لایا ڳیا ہے۔ زمین تے موجود قطب جنوبی دی برفانی تہہ دا وزن 4X10¹⁸ کلو لایا ڳیا ہے۔ مریخ دے جنوبی قطب تے پاݨی دی مقدار دا اندازہ 10¹⁸ کلو لایا ڳیا ہے۔ عطارد تے موجود برف دے ماخذ دے بارے یقین نال کُجھ نہیں آکھیا ونڄ سڳدا تاہم ݙو وجوہات ممکن ہن۔ پہلی وجہ ایہ ہے جو عطارد دی سطح توں پاݨی دا اخراج تے ݙوجھی وجہ شہابی ٹکراؤ توں حاصل تھیوݨ والی برف۔
عطارد دا حجم ٻہوں ای نکا تے تتا ہے تے ایندی کشش ثقل اِتنی نہیں جو لمبے عرصے تئیں فضا کوں قابو اچ رکھ سڳے تاہم ایندی "فضا" اچ ہائیڈروجن، ہیلیم، آکسیجن، سوڈیم، کیلشیم، پوٹاشیم تے ٻئے عناصر پاتے ویندن۔ تاہم اے فضا مستحکم کائنی تے ایٹم مسلسل خلا اچ رلدے راہندن۔ انہاں دی جاء مختلف ماخذاں توں مزید ایٹم آندے راہندن۔ ہائیڈروجن تے ہیلیم دے ایٹم شمسی ہواواں توں آندن تے عطارد دی فضا دا حصہ بݨݨ دے بعد ول ول بخارات بݨ تے اُݙ ویندن۔ عطارد دی بیرونی سطح اچ تھیوݨ آلی تابکاری دی وجہ توں وی ہیلیم دے علاوہ پوٹاشیم تے سوڈیم دے ایٹم وی آندن۔ میسنجر خلائی جہاز کوں عطارد تے ٻہوں وݙی مقدار اچ کیلشیم، ہیلیم، ہائیڈرو آکسائیڈ، میگنیشیم، آکسیجن، پوٹاشیم، سیلیکان تے سوڈیم دے ثبوت ملے ہَن۔ آبی بخارات وی مختلف ذرائع توں آندے راہندن جیویں جو شہابیاں دا ٹکراؤ، شمسی ہواواں توں آوݨ والی ہائیڈروجن تے عطارد دی آکسیجن دے ملاپ توں بݨݨ والے آبی بخارات، قطبین تے موجود جمی ہوئی برفاں وغیرہ اہم ہن۔
سوڈیم، پوٹاشیم تے کیلشیم 1980 تے 1990 دی دہائیاں اچ دریافت تھی ڳئے ہَن تے خیال کیتا ویندے جو نکے شہابیاں دے ٹکراؤ توں اے ڄمے ہوسن۔ 2008 اچ اِیں عمل توں عطارد تے آوݨ والی میگنیشیم وی دریافت تھئی ہئی۔ مطالعات توں پتہ چلدے جو سوڈیم وی مقناطیسی قطبین تے موجود ہئی۔
مقناطیسی قطبین اَتے مقناطیسی کُرّہ
[لکھو | ماخذ وچ تبدیلی کرو]اپݨے نکے حجم اَتے آلسی 59 ݙینہ دے چکر دے باوجود عطارد تے تقریباً یکساں اَتے کافی طاقتور مقناطیسی میدان موجود ہِے۔ میرنیر دہم دی پیمائشاں توں پتہ چلدے جو عطارد دا مقناطیسی میدان زمین دے مقناطیسی میدان دے مقابلے وِچ محض ہِک اشاریہ ہِک فیصد ہِے۔ عطارد تے مقناطیسی میدان ݙو قطبی ہِے۔ تاہم عطارد دے مقناطیسی قطبین اِیندے محوری سریاں تے واقع ہِن۔ میرنیر دہم اَتے میسنجر خلائی جہازاں دے مشاہدات توں ایہ ثابت تھِیندے جو عطارد دی مقناطیسی طاقت اَتے مقناطیسی میدان مستحکم ہِن۔
عطارد دا مقناطیسی میدان اِتنا طاقتور ہِے جو شمسی ہواواں کوں آوݨ توں روکدے۔ اِیں طرح اِیں میدان نے عطارد دے گِرد مقناطیسی کُرّہ بݨایا ہویا ہِے۔ ایہ مقناطیسی کُرّہ اگرچہ اِتنا نکا ہِے جو زمین دے اندر سما سڳدے تاہم شمسی ہوا دے پلازمے کوں جکڑ گھِندے۔ اِیں طرح عطارد دی سطح تے سپیس ویدرنگ تھیندی رہندی ہِے۔
6 اکتوبر 2008 کوں ݙوجھے چکر دے دوران میسنجر نے عطارد دے مقناطیسی میدان وِچ مورا تلاش کیتے۔ مقناطیسی ٹارنیڈو وی ݙٹھے ڳئے جِنہاں دا قطر 800 کلومیٹر تے محیط ہئی جو عطارد دے قطر دا ہِک تہائی ہِے۔ اِیں طرح دے موریاں توں گُزر تے سجھ توں آوݨ آلے ذرات براہِ راست عطارد دی سطح تئیں پُڄ سڳدن۔
مدار اَتے گردش
[لکھو | ماخذ وچ تبدیلی کرو]عطارد دا مدار
ٻئے تَمام سیاریاں دے برعکس عطارد دا مدار منفرد ہِے اَتے اِیں وجہ توں سجھ توں اِیں دا درمیانی فاصلہ چار کروڑ سٹھ لَکھ توں گھِن تے سَت کروڑ کلومیٹر تئیں راہندے۔ اِینکوں اپݨے مدار وِچ ہِک چکر پُورا کرݨ تے اٹھاسی ݙینہ لڳدن۔ سجھ توں گھٹدے وَدھدے فاصلے دی وجہ توں عطارد دا ہِک ݙینہ اِیندے ݙو سالاں دے برابر ہوندے۔ زمینی اعتبار نال 176 ݙینہ لڳدن۔
زمین دی نسبت عطارد دا مدار سَت ڈگری جھکا ہویا ہِے۔ اِیندی وجہ توں عطارد اوسطاً ہر سَت سال بعد زمین اَتے سجھ دے درمیان وِچوں گُزردا ہِے۔
عطارد دا محوری جھکاؤ تقریباً صفر ہِے جِیندی وجہ توں قطبین تے کھڑے ہوئے بندے کوں سجھ ہمیشہ اُفق دے پاس گردش کریندا ݙکھائی ڈیسی۔
بعَض مقامات توں تاں ہِکّو ݙینہ وِچ سجھ طلوع تھی کر ول واپس اُوں جاء تے غروب تھیندا اَتے طلوع تھیندا ݙکھائی ݙے سڳدے۔
مدار تے گُھمّݨ
ٻہوں عرصے تئیں اِیہ سمجھیا ویندا ہا جو عطارد سجھ دے نال اِیں طرح جُڑیا ہویا ہِے جو جیویں زمینی چَندر ہمیشہ زمین دی طرف ہِک رُخ کِیتی رکھیندے، ویسے ہِی عطارد دی ہِک سمت سجھ دی سمت راہندی ہِے۔ تاہم 1965 وِچ ریڈار دے مشاہدے توں پتہ چلیا ہِے جو ایہ ترائے نسبت ݙو ہِے۔ یعنی سجھ دے گِرد لڳݨ آلے ہر ݙو چکر وِچ عطارد تترائے واری گُھمدا ہِے۔ یعنی عطارد دے ݙو سال عطارد دے ترائے ݙینہاں دے برابر ہوندن۔ ماہرینِ فلکیات دی اِیں غلط فہمی دی وجہ ایہ ہئی جو جݙاں وی عطارد دے مشاہدے دا بہترین وقت آندا، عطارد ہمیشہ ہِکّو جاء اَتے ہِکّو رُخ تے ݙکھائی ݙیندا ہا۔
کمپیوٹر تے تیار کیتے ڳئے ماڈل توں پتہ چلدے جو ٻئے سیاریاں دی کشش دے باعث عطارد اپݨے مدار تے تقریباً صفر (گول) توں 0.45 فیصد (بیضوی) وِچ کروڑاں سالاں وِچ گُھمدا ہِے۔ ایہ اندازہ وی لڳایا ڳیا ہِے جو اڳلے پَنڄ ارب ورہیاں دے دوران ہِک فیصد امکان ہِے جو عطارد زہرہ نال ٹکرا ویسی۔
حضیض
1859 وِچ فرانسیسی ریاضی دان اَتے ماہرِ فلکیات اربین لی وریئر نے ڈسایا جو سجھ دے گِرد گردش کریندے ہوئے عطارد دے مدار دی تبدیلی دی وضاحت نیوٹن میکانیات توں نہیں تھی سڳدی۔ اُوں ٻئے ممکنہ نظریات دے نال ایہ وی ڈسایا جو شاید کِہیں ٻئے سیارے دی کشش اِیں تے اثر پیندی پئی ہووے اَتے ایہ سیارہ سجھ توں عطارد دی نسبت قریب تر ہووے۔ اِیں وجہ توں ماہرینِ فلکیات نے اندازہ لایا جو اِینجھا سیارہ جے ہوسے تاں اِینکوں وُلکن آکھیا ویسی۔ تاہم اِینجھا کوئی سیارہ دریافت نہیں تھی سڳیا۔
متناسق نظام
عطارد تے طول بلد پچادہ دی سمت ودھدے ہِن۔ ہُن کل نامی شہابی کھڈے کوں حوالے دے طور تے استعمال کیتا ویندے۔ اِیں دا مرکزی مقام 20 ڈگری پچادہ طول بلد تے ہِے۔
مطالعہ
[لکھو | ماخذ وچ تبدیلی کرو]قدیم فلکیات دان
عطارد دے مُشاہدے دی قدیم ترین معلومات ساکوں عہدِ بابل توں مِلݨ آلیاں تختیاں توں مِلدی ہِے۔ اے مُشاہدے 14ویں صدی قبل مسیح وِچ عاشوری فلکیات دان نے کیتے ہَن۔ بابلی اِینکوں نابو آکھدے ہَن۔
قدیم یونانی وی اِیندے توں واقف ہَن اَتے اِینکوں پہلے سٹلبون اَتے بعد ازاں سویلے ݙکھائی ݙیوݨ تے اپالو اَتے رات کوں ݙکھائی ݙیوݨ تے ہرمیس آکھدے ہَن۔ رومیاں نے اِینکوں قاصد دیوتا دے ناں تے مرکری آکھیا جو یونانی ہرمیس دے برابر ہَا جو آسمان تے اِیندی حرکت کِہیں وی ٻئے سیارے توں زیادہ تیز ہوندی ہِے۔ مصری-رومی فلکیات دان بطلیموس نے سجھ دے سامݨے عطارد دے گُزرݨ دے بارے پہلی واری لِکھیا اَتے ڈسایا جو اِیجھا مُشاہدہ نہ تھی سڳݨ دی وجہ یا تاں اِیں سیارے دا ٻہوں نکا ہووݨاں ہِے یا ول کݙاہیں کݙاہیں سجھ دے نیڑے توں ہِی گُزرݨاں ہِے۔
قدیم چین وِچ عطارد کوں چِن ژنگ یعنی گھنٹہ ستارہ آکھیا ویندا ہا اَتے اِینکوں ابھے دی
قدیم ہندوستانی فلکیات وِچ پنڄویں صدی دے متن وِچ سریا سندھانتا نے عطارد دا قطر 3,008 میل ڈسایا جو موجودہ پیمائش 3,032 میل توں ہِک فیصد توں وی گھٹ فرق ہِے۔
قرونِ وسطیٰ دے اندلسی مُسلمان ماہرِ فلکیات ابو اسحاق ابراہیم الذرقالی نے یارھویں صدی وِچ عطارد دے مدار کوں بیضوی بیان کِیتا جیویں آناں ہوندا ہِے تاہم اِیندے توں متعلقہ پیمائشاں اِیندے توں متاثر کائنا تھِیاں۔ بارہویں صدی وِچ ابن باجا نے سجھ تے بݨݨ آلے ݙو دَھٻیاں کوں سجھ دے سامݨے توں گُزرݨ آلے ݙو سیارے قرار ݙِتا۔ تِیرہویں صدی وِچ مراغہ دے ماہرِ فلکیات قطب الدین شیرازی نے امکان ظاہر کِیتا جو ایہ شاید عطارد اَتے یا زہرہ دی وجہ توں دَھٻے بݨے ہوسن (یاد راہوے جو ہُݨ اِینجھے قدیم مُشاہدات کوں شمسی دَھٻے قرار ݙِتیا ویندے)۔
بھارت وِچ پندرہویں صدی دے کیرالا اسکول دے ماہرِ فلکیات نیلا کنٹھا سومیاجی نے ہِک سیاراتی نمونہ پیش کِیتا جیندے مُطابق عطارد سجھ دے گِرد اَتے ول سجھ زمین دے گِرد گُھمدا ہِے۔ اِیں توں ملدا جُلدا نظام سولہویں صدی وِچ ٹائکو براہی نے وی پیش کِیتا۔
ارضی دوربین نال تحقیق
دوربین نال پہلی واری عطارد دا مُشاہدہ سولہویں صدی وِچ گلیلیو نے کِیتا۔ اگرچہ اُوں زہرہ دے مُختلف مراحل کوں تاں ݙٹھا مگر عطارد دے اِینجھے مُشاہدے کِیتے اِیندی دوربین مُناسب کائنا ہئی۔ 1631 وِچ پیئر گسنڈی نے دوربین نال عطارد کوں سجھ دے سامݨے توں گُزردے ݙٹھا۔ اِیندی پیش گوئی جوہانس کپلر کر چُکیا ہئی۔ 1639 وِچ جیوانی زوپی نے دوربین دی مدد نال زہرہ اَتے چَندر دی مانند عطارد کوں وی گھٹدے وَدھدے ݙٹھا۔ اِیں مُشاہدے توں ثابت تھِیا جو عطارد سجھ دے گِرد گُھمدا ہِے۔
اختفا
فلکیات وِچ ہِک نایاب واقعہ اختفا سݙیندا ہِے جیندے وِچ زمین توں مُشاہدے دے وقت ہِک جرمِ فلکی ٻئے دے پچھوں چُھپ ویندا ہِے۔ عطارد اَتے زہرہ ہر چَند صدی بعد ہِک ٻئے دے سامݨے توں گُزردے ہِن اَتے اِیندا ہِکّو مُشاہدہ ہالی تئیں 28 مئی 1737 کوں گرین وچ دی شاہی رصدگاہ وِچ جان بیوس نے کِیتا۔ اڳلی واری زہرہ عطارد دے سامݨے 3 دسمبر 2133 کوں ہوسی۔
گھٹ مُشاہدات دی وجہ توں ٻئے سیاریاں دی نسبت عطارد دا مطالعہ ٻہوں گھٹ کِیتا ڳیا ہِے۔
1962 وِچ روس دے سائنس داناں نے ولادی میر کوٹیلنکیوو دی سربراہی وِچ یو ایس ایس آر اکیڈمی آف سائنسز دے ذیلی ادارہ برائے ریڈیو انجینیرنگ توں عطارد تے ریڈار دے سگنل بھیڄ کر واپس موصول وی کیتے اَتے اِیں طرح عطارد دا ریڈار توں مُشاہدہ شُروع تھی ڳیا۔ ترائے ورہیاں بعد امریکی گورڈن پیٹنگل اَتے آر ڈائس نے پورٹوریکو وِچ 300 میٹر ریڈیائی دوربین توں سیارے دا ریڈیائی مُشاہدہ شُروع کِیتا اَتے تصدیق کِیتی جو سیارہ 59 روز وِچ ہِک گردش پُوری کریندا ہِے۔ اُوں وقت تئیں ایہ ڳالھ عام طور تے قبول کِیتی ونڄ چُکی ہئی جو عطارد سجھ دی طرف ہمیشہ ہِکّو سمت رکھیندا ہِے اَتے جݙاں ریڈار توں مِلݨ آلی معلومات توں پتہ چلیا جو تاریک سمت دا درجہ حرارت توقع توں کِتھائیں زیادہ ہِے تاں فلکیات داناں کوں ٻہوں حیرت تھئی۔
اطالوی فلکیات دان جیوسپو کولومبو نے ݙٹھا جو محور اَتے مدار تے گردش دا تناسب ݙو اَتے ترسئے دا ہِے۔ میرینر دہم نے بعد وِچ اِیندی تصدیق کِیتی۔
ارضی بصری مُشاہدیاں توں عطارد دے بارے کُجھ زیادہ معلومات نئیں مِلدیاں مگر ریڈیو فلکیات دان خُرد موجی طولِ موج کوں استعمال کریندے ہوئے عطارد دی سطح توں کئی میٹر تلے تئیں دی کیمیائی اَتے طبعی خصوصیات دا جائزہ گِھن سڳدن اَتے ایہ سجھ توں آوݨ آلی ریڈی ایشن توں متاثر نئیں ہوندے۔ تاہم پہلے خلائی جہاز دی آمد توں پہلے اِتھوں دی طبعی خصوصیات دے بارے ساکوں زیادہ عِلم نئیں تھی سڳیا۔ حالیہ تکنیکی جِدتاں دے باعث ارضی مُشاہدے بہتر تھئے ہِن۔ لکی امیجنگ تکنیک دی مدد نال 2000 وِچ کیتے ڳئے مُشاہدات توں عطارد دی اِیسیاں خصوصیات دا پتہ چلیا ہِے جو میرینر مشن توں وی نہ پتہ چل سڳیاں ہَن۔
خلائی جہازاں توں کِیتیاں ڳئیاں تحقیقاں
زمین توں عطارد کوں خلائی جہاز بھیڄݨ ڄاوݨ تکنیکی اعتبار نال کافی مُشکل ہِے کیوں جو خلائی جہاز کوں سورج دی انتہائی زیادہ کشش تے قابو پاوݨاں پوندے۔ عطارد کوں ونڄݨ آلے خلائی جہاز کوں 9 کروڑ 10 لَکھ کلومیٹر دا فاصلہ طے کرݨ دے دوران سجھ دی کشش تے وی قابو پاوݨاں پوندے۔ عطارد دی محوری گردش دی رفتار 48 کلومیٹر فی سیکنڈ ہِے جو زمین دی 30 کلومیٹر فی سیکنڈ توں زیادہ ہِے۔ اِیں کِیتے جہاز کوں اپݨی رفتار وِچ کافی وݙی تبدیلی گھِن آوݨی پوندی ہِے جو کِسے وی ٻئے سیارے کوں ونڄݨ آلے جہاز توں زیادہ ہوندی ہِے۔
سجھ دی کشش دی وجہ توں خلائی جہاز دی رفتار اِتنی ودھ ویندی ہِے جو اِیکوں عطارد دے گِرد مدار وِچ داخلے یا عطارد تے اُترݨ کِیتے کافی زیادہ اِیندھݨ جلانوݨاں پوندے تاں جو اُترݨ دی رفتار مُناسب حد تئیں گھٹ تھی ونڄے۔ چونکہ عطارد دی فضا نہ ہووݨ دے برابر ہِے، سو پیراشوٹ وغیرہ دا استعمال ممکن نئیں۔ اِیں کِیتے عطارد تے ونڄݨ کِیتے درکار اِیندھݨ دی مقدار پورے نظامِ شمسی توں ٻاہر نِکلݨ کِیتے درکار اِیندھݨ توں زیادہ ہِے۔
میرینر دہم
عطارد دا چکر لڳاوݨ آلا پہلا خلائی جہاز ناسا دا میرینر دہم ہَا جو 1974-75 وِچ بھیڄیا ڳیا۔ اِیں جہاز نے زہرہ دی کششِ ثقل کوں استعمال کریندے ہوئے اپݨی رفتار کوں عطارد دے نال جوڑیا۔ اِیں طرح اے جہاز پہلی واری ثقلی مدد استعمال کرݨ آلا اَتے ہِک توں زیادہ سیاریاں کوں ونڄݨ آلا جہاز قرار پایا۔ میرینر دہم نے پہلی واری عطارد دی سطح دیاں نَزدیک توں تصویراں گِھن کر بھیڄیاں جیندے توں پتہ چلیا جو اِیندے وِچ ٻہوں زیادہ شہابی کھڈے اَتے جھریاں سی پاتیاں ویندیاں ہِن جو شاید لوہے دے مرکزے دے ٹھڈھا تھیوݨ اَتے سُکڑݨ نال بݨیاں ہوسن۔ بدقسمتی نال میرینر دہم دی گردش کُجھ اِیں نوعیت دی ہئی جو ہر مرتبہ ہِکّو پہلو روشن ݙکھائی ݙیندا ہَا جِیندی وجہ توں محض 45 فیصد حِصّے دی نقشہ بندی ممکن تھی سڳی ہئی۔
27 مارچ 1974 کوں پہلی واری قریب توں گُزرݨ توں ݙو روز پہلے میرینر دہم نے عطارد دے قریب غیر متوقع بالائے بنفشی شُعاعاں ریکارڈ کرݨیاں شُروع کر ݙِتیاں ہَن۔ اِیندا سبب پہلے عطارد دا فرضی چَندر سمجھیا ڳیا مگر بعد وِچ اے پتہ چلیا جو دُور واقع دہرے ستاریاں دے نظام توں اے شُعاعاں آندیاں پیاں ہَن اَتے عطارد دا فرضی چَندر ماضی دا قِصّہ بݨ ڳیا۔
خلائی جہاز تِن مرتبہ عطارد دے قریب توں گُزریا اَتے ہِک واری اِیں دا فاصلہ عطارد دی سطح توں 327 کلومیٹر ہئی۔ پہلے چکر تے آلات نے مقناطیسی میدان محسوس کِیتا۔ ݙوجھے چکر تے زیادہ توجہ تصویراں تے ہِی رکھی ڳئی اَتے تِریجھے چکر تے زیادہ توں زیادہ مقناطیسی پیمائش کِیتی ڳئی۔ اے وی پتہ چلیا جو عطارد دا مقناطیسی میدان زمین توں مماثل ہِے اَتے شمسی ہواواں کوں اطراف وِچ پَھیندا ہِے۔ تاہم اِیں مقناطیسی میدان دی ابتدا دے بارے کئی مُتبادل نظریات مِلدن۔ 24 مارچ 1975 کوں عطارد دے قریب توں گُزرݨ دے اٹھ ݙینھاں بعد میرینر دا اِیندھݨ ختم تھی ڳیا۔ چونکہ ہُݨ اِیندے مدار کوں درست طور توں قابو نہ کِیتا ونڄ سڳدا ہَا، سو حُکام نے اِیکوں کم روک ݙیوݨ دا حُکم بھیڄ ݙِتا۔ خیال کِیتا ویندے جو میرینر دہم ہُݨ وی سورج دے گِرد چکر لڳیندا ہویا ہر چَند مہینیاں بعد عطارد دے پاس توں گُزردا ہِے۔
میسنجر
عطارد دی جانب ناسا دا ݙوجھا مشن میسنجر 3 اگست 2004 کوں کیپ کینورل توں بوئنگ ڈیلٹا 2 راکٹ نال بھیڄیا ڳیا۔ اِیں نے اگست 2005 وِچ زمین، اکتوبر 2006 اَتے جون 2007 کوں زہرہ دے چکر لڳیندے ہوئے عطارد دے گِرد اپݨے مدار دی تصحیح کِیتی۔ اِیندا عطارد دے قریب توں پہلا چکر 14 جنوری 2008، ݙوجھا 6 اکتوبر 2008 کوں اَتے تِریجھا 29 ستمبر 2009 کوں لڳا۔ میرینر دہم توں پوشیدہ بقیہ نصف کرے دی نقشہ کشی میسنجر نے کِیتی۔ 18 مارچ 2001 کوں میسنجر خلائی جہاز نے عطارد دے گِرد کامیابی نال بیضوی مدار اختیار کر گِھدا۔
اِیں مشن توں چھی بُنیادی ڳالھیں واضح تھیوݨیاں ہَن: عطارد دی کثافت، اِیندی جغرافیائی تاریخ، مقناطیسی میدان دی نوعیت، مرکزے دی بݨاوٹ، اِیندے قطبین تے برف ہِے یا نئیں اَتے اِیندی معمولی سی فضا کِتھوں آئی۔ اِنہاں سوالاں دے جواباں کِیتے میسنجر تے مطلوبہ آلات موجود ہِن۔
بپی کولمبو
یورپی خلائی ایجنسی جاپان دے تعاون نال بپی کولمبو نامی ہِک مُشترکہ مشن تیار کریندی پئی ہِے جِیندے وِچ عطارد دے گِرد ݙو خلائی جہاز ہوسن، ہِک دا کم سیارے دا نقشہ تیار کرݨ ہوسی اَتے ݙوجھے دا مقناطیسی کرے دا مطالعہ کرݨ ہوسی۔ روانگی دے بعد اندازہ ہِے جو 2019 تئیں اے عطارد تئیں پُڄ ویسی۔ اِیندے علاوہ اے عطارد دے مُشاہدے کِیتے زیریں سُرخ، بالائے بنفشی، ایکس رے اَتے گیما رے دا استعمال وی کریسی۔