عبد الرحمٰن جامی

مولانا عبدالرحمٰن جامی

مولانا عمادالدین نور الدین عبدالرحمٰن جامی، جنہاں کوں عام طور تے مولانا عبد الرحمٰن جامی تے عبدالرحمٰن نورالدین محمد دشتی دے ناں نال وی ڄاݨیا ویندے، افغانستان دے مشہور صوفی شاعر تے مورخ ہن۔ انہاں دی حیاتی دا زمانہ 1414ء توں 1492ء تک پھیلا ہویا ہے۔ او آپݨے ویلھے دے اسلامی علماء تے صوفیاء وچوں پہلی صف وچ شمار تھیندے ہن۔ اسلامی صوفی ازم وچ انہاں دا مقام بلند ترین ہے۔ شاعری دی صنف وچ انہاں نے کئی اہم کتاباں لکھیاں جنہاں وچ تصوف تے روحانیت دا درس ݙیندے ہوئے مولانا جامی دی شخصیت ساݙے سامݨے ٻہوں واضح تھیندی ہے۔

معلوماتِ شخصیات

ڄمݨ دی تاریخ

۷ نومبر ۱۴۱۴ء

ڄمݨ دی جاہ

خرجرد، ہرات، تربت جام

وصال

9 نومبر 1492ء

وصال دی جاہ

پرات

شہریت

تیموری سلطنت

عملی زندگی

کم کار

شاعر ، لکھاری ، موسیقی دا نظریہ ساز، فلسفی

کم کار دی زبان

تاجک، عربی ، فارسی

کم کار دی شاخ

فلسفہ

جامی شناسی

خراسان دی ولایت جام دے ہک قصبے خرجرو وچ پیدا تھئے۔ بچپݨ وچ اپݨے پیو دے نال ہرات تے سمرقند ڳئے، جیہڑے اُوں ویلھے اسلامی علوم تے فارسی ادب دے مرکز ہن۔ تعلیم دے بعد سلوک تے عرفان دی طرف رجوع کیتا تے سعد الدین محمد کاشغری تے خواجہ علی سمرقندی دے حلقۂ طریقت وچ انہاں دا شمار خلفاء وچ تھیوݨ لڳا۔ 1472ء وچ حج کیتا۔ مختلف شہریں دی سیاحت کر تے ہرات واپس آئے تے اتھائیں انتقال کیتا۔

سلطان ابو سعید گرگانی، سلطان حسین مرزا، میر علی شیرنوائی، اوزون حسن، آق قیونلو، سلطان یعقوب، سلطان محمد فاتح تے سلطان بایزید دوم مولانا جامی دی وݙی عزت کریندے ہن۔ اوہ گوشہ نشین تے درویش منش ہن۔ نظم تے نثر دیاں تصانیف 49 ہن۔ نظم وچ ست مثنویاں "ہفت اورنگ"، "سلسلۃ الذہب"، "سلامان وابسال"، "تحفۃ الاحرار"، "صبحۃ الابرار"، "یوسف زلیخا"، "لیلی مجنوں"، "فرد نامۂ سکندری" تے غزلاں دے ترے مجموعے انہاں دیاں یادگار ہن۔ نثر وچ یارھاں کتاباں تصنیف کیتیاں۔

ڄمݨ تے ڄمݨ دی جاہ

مولانا جامی دی ولادت بدھ دے ݙینہہ 23 شعبان المعظم 817ھ، مطابق 7 نومبر 1414ء کوں عشاء دے وقت جام دے موضع خرجرد وچ تھئی، جیہڑا ہݨ افغانستان دے صوبہ غور وچ واقع ہے۔ جام ہک دیہات ہے جیرھا افغانستان دے صوبہ غور وچ چشت دے شمال وچ ہری رود دے کھٻڑے کنارے دے معاون دریا تگاؤ گنبذ دے کنارے آباد ہے۔ اتھوں اصل دریا تے اوندے معاون دے ملݨ دے مقام توں ہک گھنٹے دے فاصلے تے ہک اسطوانی شکل دا متناسب منزلاں آلا مینار واقع ہے، جیہڑا "مینارِ جام" سݙویندا ہے۔ مولانا جامی آپݨے سال ولادت 817ھ دے بارے وچ خود لکھدے ہن:

ماں پیو

مولانا جامی دے والد احمد بن محمد دشتی ہن۔ اوہ پہلے اصفہان دے قریہ دشت وچ رہندے ہن، بعد وچ جام آ ڳئے۔ مولانا محمد (مولانا جامی دے ڄد امجد) دے عقد وچ امام محمد بن حسن شیبانی دی اولاد وچوں ہک صاحبزادی ہن، جنہاں دے بطن توں مولانا جامی دے والد احمد بن محمد پیدا تھئے۔ انہاں دی والدہ دا اسم گرامی معلوم نہیں تھی سڳیا، پر اِتنا پتہ چلدے کہ 878ھ/1474ء تک اوہ حیات ہن، کیوں جو انہاں دے ٻݙھیپے دی وجہ توں مولانا جامی تبریز وچ قیام نہ کر سڳے تے واپس 878ھ مطابق 1474ء وچ ہرات آ ڳئے ہن۔ غالباً طویل العمری وچ انہاں دا انتقال ہرات وچ تھیا۔

تحصیل علم

مولانا جامی دی ابتدائی تعلیم دے بارے وچ صفی الدین علی نے اپݨی تصنیف "رشحات عین الحیات" وچ ٻہوں ساریاں معلومات لکھیاں ہن۔ انہاں دے مدرسین، اساتذہ، علم حاصل کرݨ کیتے، کیتے ڳئے سفر تے مولانا جامی دے نبوغ تے استعداد تے تفصیل نال جائزہ گھدا ہے۔ صفی الدین علی کتاب "رشحات عین الحیات" وچ ایویں لکھدے ہن:

"جݙاں اوہ چھوٹی عمر وچ آپݨے والد محترم دے نال ہرات آئے تاں مدرسہ نظامیہ وچ ٹکیے۔ اتھاں علومِ عربی دے ماہر جنید اصولی دے درس وچ داخل تھئے، جنہاں دی اِیں فن وچ شہرت ٻہوں دور تک پھیلی ہوئی ہئی۔ مولانا جامی کوں مختصر تلخیص پڑھݨ دا شوق تھیا۔ جݙاں جامی اِیں درس وچ داخل تھئے تاں کجھ طالب شرح مفتاح تے مطول پڑھدے پئے ہن۔ جامی اگرچہ ہݨ تک شرعی حدِ بلوغت کوں کیناں پڄے ہن، پر اوہ خود وی اوہ کتاباں سمجھݨ دی استعداد رکھدے ہن، لہٰذا اوہ وی مطول تے حاشیہ مطول پڑھݨ لڳے۔ ول مولانا خواجہ علی سمرقندی دے حلقہ درس وچ داخل تھئے، جو مدققِ روزگار تے حضرت سید شریف جرجانی دے نامور شاگرد ہن تے طریقہ مطالعہ (تدریس) وچ اپݨی مثال کیناں رکھدے ہن۔ پر جامی 40 ݙینہہ وچ ای اوہ توں مستغنی تھی ڳئے تے مولانا شہاب الدین محمد جاجرمی دے حلقہ درس وچ چلے ڳئے، جو اپݨے وقت دے بہترین باحث (مناظر) ہن تے انہاں دا سلسلہ تلمذ حضرت مولانا سعد الدین تفتازانی تک پہنچدا ہئی۔ جامی فرمیندے ہن:

"اساں جیڑھے کجھ ݙینہہ انہاں دے درس وچ ڳئے تاں انہاں توں ݙو کم دیاں ڳالھیں سݨیاں، ہک ایہ جو کتاب تلویح پڑھیندے ہوئے اوہ مولانا زادہ خطائی دے اعتراضات دا رد کریندے ہن۔ پہلے ݙینہہ جݙاں انہاں نے انہاں (یعنی مولانا زادہ خطائی) دے اعتراض کوں دور کرݨ کیتے ݙو ترئے مقدمات بیان کیتے تاں اساں انہاں کوں جھٹلا ݙتا۔ ݙوجھی نشست وچ انہاں نے ٻہوں غوروخوض دے بعد جواب ݙتا، جیرھا کجھ منطقی ہئی۔ ݙوجھی ڳالھ فن بیان وچ انہاں کوں تلخیص مطول نال کجھ اختلاف ہئی، ڳو اوہ بنیادی طور تے اِیں دی کوئی زیادہ تردید کیناں کریندے ہن تے صرف کتاب دی عبارت تے الفاظ تے اَڑے ہوئے ہن، پر انہاں دی توجیہ وچ کجھ وزن ہئی۔"

مولانا جامی اِیندے بعد سمرقند وچ محققۃ روزگار قاضی زادہ روم دے مدرسہ وچ چلیے ڳئے، پہلی ہی ملاقات وچ جامی دی انہاں نال بحث چل پی، جیرھی طول پکڑ ڳئی۔ آخر کار قاضی زادہ روم کوں جامی دی ڳالھ نال اتفاق کرݨا پیا۔ مرزا الغ بیگ دے کنیں عہدہ صدارت تے فائز ہک متبحر عالم دین مولانا فتح اللہ تبریزی بیان کریندے ہن جو اوہ وی اِیں مجلس مباحثہ وچ موجود ہن، قاضی زادہ روم نے سمرقند وچ آپݨے مدرسہ وچ مجلس دا اہتمام کیتا۔ دنیا دے سبھے اکابر و افاضل اتھاں موجود ہن۔ قاضی زادہ روم اِیں مجلس وچ زیادہ تر صاحبِ استعداد تے خوش طبع لوکاں دا ذکر کریندے رہے۔ مولانا عبد الرحمٰن جامی دے بارے وچ ایویں فرمایا: "جݙاں توں سمرقند آباد تھیا ہے، جدتِ طبع تے قوتِ تصرف وچ جام دے اِیں نوجوان دے پائے دا کوئی شخص دریائے آمویہ عبور کر تے اِیݙے نیں آیا۔" (دریائے آمویہ موجودہ آمو دریا دا پراݨا ناں ہے، ایہ وسط ایشیا دا سب توں وݙا دریا ہے تے دریائے جیحوں وی سݙویندا ہے)۔

قاضی روم دے شاگرد مولانا ابو یوسف سمرقندی دا بیان ہے جو "جݙاں حضرت مولانا عبد الرحمٰن جامی سمرقند آئے تاں اتفاق نال فنِ ہیئت وچ ہک کتاب دی شرح پڑھݨ لڳے۔ قاضی روم نے اُوں کتاب دے حواشی تے سالہا سال توں کجھ تعلیقات لکھ رکھیاں ہن، جامی روزانہ ہر نشست وچ انہاں وچوں ہک ݙو دی اصلاح کر ݙیندے ہن۔ قاضی روم اِیں کم تے جامی دے ٻہوں شکر گزار تھئے۔ چنانچہ اوہ آپݨی شرح ملخص چغمینی وی اُتھاں گھن آئے تے مولانا جامی کوں ݙکھائی۔ جامی نے اُوں کتاب وچ اوہ تصرفات وی کیتے جیہڑے قاضی روم دے وہم و گماں وچ وی نہ ہن۔"

اِنہاں مذکورہ بالا واقعات وچ جنہاں کتاباں دا ذکر آیا ہے اوہ ایہ ہن:

1. **خطیب دمشق متوفی (739ھ)** دی کتاب "تلخیص المفتاح" دی شرح "مختصر تلخیص" ہے جیہڑی علامہ سعد الدین تفتازانی نے لکھی ہے۔ 2. **شرح مفتاح**: علامہ سکاکی دی "مفتاح العلوم" دے تریجھے حصے تے علامہ سعد الدین تفتازانی نے شرح لکھی ہے۔ 3. **مطول**: "تلخیص المفتاح" تے علامہ سعد الدین تفتازانی دی شرح ہے، مذکورہ ترییے کتاباں علمِ معانی و بیان وچ ہن۔ 4. **تلویح**: ایہ عبید اللہ بن مسعود متوفی 747ھ دی کتاب "تنقیح الاصول" تے شرح ہے۔

اساتذہ کرام

اِنہیں اتے ذکر کیتے گے واقعات وچ جنہاں شخصیات دا ذکر آیا ہے، اوہ مولانا جامی دے اساتذہ کرام ہن۔ اِنہاں دا مختصراً ذکر ایویں ہے:

1-شہاب الدین محمد جاجرمی ایہ مولانا شمس الدین محمد جاجرمی کنوں انج ہک شخصیت ہن۔

2-عثمان بن عبد اللہ خطائی حنفی معروف بہ مولانا زادہ خطائی نظام الدین علم اصول و بیان دے عالم ہن، انہاں نے علامہ سعد الدین تفتازانی دیاں کتاباں تے حواشی لکھے۔ 901ھ/ 1460ء وچ فوت تھئے۔

3.-قاضی زادہ روم صلاح الدین موسیٰ بن احمد قاضی محمودی دے پتر ہن تے سلطان مراد عثمانی دے عہد حکومت وچ 761ھ توں 792ھ تک بروسہ دے قاضی وی ریہے۔ 841ھ/ 1437ء کنوں پہلے فوت تھی چکے ہن۔

4-مولانا فتح اللہ تبریزی علوم معقول و منقول وچ ماہر ہن۔ مدتاں سلطان سعید دی ملازمت وچ رہے۔ درس و تدریس نال وی جُڑیے ریہے۔ ماہِ ربیع الثانی 867ھ/ جنوری 1463ء وچ فوت تھئے۔

مولانا علی قوشچی نال تعلقات

مولانا علی قوشچی تیموری سلطان مرزا الغ بیگ دے منظور نظر طالب علم ہن تے انہاں دے نال علم فلکیات دے مشاہدے وچ شریک عمل رہندے ہن۔ آپݨے زمانہ قیام ہرات وچ ہک ݙینہہ مولانا علی قوشچی ترکیں آلی کار ہک عجیب جیہا کمر بند پاتے ہوئیں، مولانا جامی دی مجلس وچ آئے تے شک دی آڑ وچ فن ہیئت دے کجھ ٻہوں مشکل سوالات سامݨے رکھیے۔ مولانا جامی نے ایویں جوابات ݙتے جو مولانا علی قوشچی مونہہ اچ انگلیں پا تے رہ ڳئے۔ مولانا جامی نے مولانا علی قوشچی کوں مذاق وچ فرمایا: "مولانا! تہاݙی چادر وچ اِیں کنوں چنڳیں کوئی شے کیناں ہئی؟"۔ اِیں دے بعد مولانا علی قوشچی آپݨے شاگرداں کوں ہمیشہ آکھیندے ہن جو اُوں ݙینہہ میکوں اے ڳالھ دوبارہ واضح تھی ڳئی جو اِیں دنیا وچ واقعی کہیں نفسِ قدسی دا وجود ہے۔

• • نفسِ قدسی**: فلسفے دی اصطلاح وچ اُوں قوت کوں نفسِ قدسی آکھیا ویندے جیندے وچ تفکر دی مدد دے بغیر ای مختصر ترین مدت وچ کہیں مشکل مسئلے کوں سمجھ گھدا ویندے۔ شیخ الرئیس بو علی سینا نے آپݨی تصنیف "الاشارات والتنبہیات" وچ اِیں دی ٻہترین تشریح کیتی ہے۔

مولانا علی قوشچی دا اصل ناں علاءُ الدین علی ابن محمد قوشچی ہے، 1403ء وچ سمرقند وچ پیدا تھئے تے 16 دسمبر 1474ء کوں 71 سال دی عمر وچ سلطنت عثمانیہ دے دارالخلافہ استنبول وچ فوت تھئے۔ بچپݨ توں ای تیموری سلطان مرزا الغ بیگ دی شفقت دے سائے وچ ہن۔ علم فلکیات وچ انہاں دی مشہور تصنیف "شرح تجرید خواجہ نصیر الدین طوسی" ٻہوں مشہور ہے۔ 1472ء وچ چھیکڑی عمر وچ سلطنت عثمانیہ چلے ڳئے تے اتھائیں استنبول وچ فوت تھئے۔ عہد جامی دے مشہور مسلم ماہرین فلکیات وچوں ہک ہن تے سلطان مرزا الغ بیگ دی بݨائی ڳی رصدگاہ کوں جݙاں نذر آتش کیتا ڳیا تاں ول مرزا الغ بیگ دیاں تصانیف کوں راتوں رات گھن کے اتھوں بھڄ پے تے ایویں سلطان مرزا الغ بیگ دی فلکیات تے مبنی تحقیقات تے تصانیف محفوظ رہ ڳیاں۔

مولانا جامی دے روحانی پیشوا

مولانا جامی نے اپݨے عہد دیاں نامور روحانی شخصیات توں اکتسابِ فیض حاصل کیتا جنہاں وچ قابل ذکر ایہ شخصیات ہن:

حضرت مخدوم سعد الدین کاشغری

اِنہاں نال مولانا جامی نے سمرقند وچ ملاقات کیتی۔ 860ھ/ 1456ء وچ سمرقند وچ فوت تھئے۔ حضرت خواجہ عبید اللہ احرار انہاں دے سلسلہ طریقت وچ خلیفہ ہن۔ مولانا جامی نے انہاں دی تاریخ وفات بروز بدھ 7 جمادی الثانی 860ھ/ 12 مئی 1456ء بوقتِ ظہر لکھی ہے۔

خواجہ محمد پارسا

اِنہاں کوں بچپݨ وچ مولانا جامی نے ݙٹھا۔ اِنہاں دی ولادت 756ھ/ 1355ء وچ تھئی تے وفات 66 سال قمری دی عمر وچ 822ھ/ 1419ء وچ تھئی۔

مولانا فخر الدین لورستانی

اِنہاں کوں بچپݨ وچ مولانا جامی نے ݙٹھا۔

خواجہ محمد ب رہان الدین ابو نصر پارسا

مولانا جامی اکثر اِنہاں دی خدمت وچ حاضر تھیندے ہن۔ 865ھ/ 1460ء/1461ء وچ فوت تھئے۔

حضرت شیخ بہاءُ الدین عمر قدس چغارگی

اِنہاں نال وی ٻہوں ملاقاتاں ریہیاں۔ چغارہ ہرات دے نیڑے ہری رود دریا دے کنارے واقع ہے۔ اتھائیں پیدا تھئے تے ایں نسبت نال چغارگی اکھوائے۔ 857ھ/1453ء وچ فوت تھئے۔ اِنہاں دا سلسلہ طریقت حضرت شیخ علاء الدولہ سمنانی نال ملدے۔ حکومتی حلقے وچ اِنہاں دا ٻہوں اثر و رسوخ ہئی۔ حضرت خواجہ عبید اللہ احرار جݙاں تک ہرات وچ مقیم ریہے، ہفتے وچ ݙو ترئے واری شیخ نال ملݨ ویندے ریہے۔ ہرات وچ دفن تھئے۔

خواجہ شمس الدین محمد کوسوئی

ایہ حضرت خواجہ سعد الدین کاشغری دے وی استاد ہن تے مولانا جامی خود اِنہاں دی خدمت وچ ویندے ریہے۔ بروز منگل 22 جمادی الاول 863ھ/ 27 مارچ 1459ء کوں فوت تھئے۔ ہرات دے ہک قریہ کوسو وچ پیدا تھئے ہن تے کوسوئی اکھوائے۔ اِیں قریہ دا موجودہ ناں کہسان ہے۔

مولانا جلال الدین ابو یزید پورانی

مولانا جامی اِنہاں دے قریہ پوران وچ ویندے تے اِنہاں دی خدمت وچ حاضر رہندے ہن۔ "نفحات الانس" وچ مولانا جامی نے اِنہاں دی خشیتِ الٰہی بیان کیتی ہے۔ بروز منگل 10 ذوالقعدہ 862ھ/ 19 ستمبر 1458ء کوں فوت تھئے۔ ہرات دے مشرقی پاسے وچ واقع ہک دیہات پوران وچ پیدا تھئے ہن، ایں نسبت نال پورانی اکھوائے۔

مولانا شمس الدین محمد اسد

اِنہاں کنیں وی مولانا جامی دی ٻہوں آ ونڄ رہندی ہئی۔ مقامِ تصور و تخیلات وچ اوجِ کمال کوں پڄے ہوئے ہن۔ مولانا جامی دا بیان ہے جو انہاں کوں مقامِ جمع تک رسائی ممکن تھیندی ہئی۔ ماہِ رمضان 864ھ/ جون/جولائی 1460ء وچ فوت تھئے۔ ہرات دے ہک علاقہ گازرگاہ وچ دفن تھئے۔

حضرت خواجہ عبید اللہ اَحرار

ملا علی بن حسین کاشفی نے "رشحات عین الحیات" وچ مولانا جامی دے مرشد حضرت خواجہ عبید اللہ احرار یعنی حضرت ناصر الدین عبید اللہ المعروف بہ خواجہ احرار دا تفصیلی تذکرہ کیتا ہے۔ مولانا جامی تے اِنہاں دے درمیان قلبی تے روحانی تعلق قائم ہئی تے ایہ تعلق مولانا جامی دی نثری تے منظومی تصانیف وچ وی نظر امدے۔ حضرت خواجہ عبید اللہ احرار نال مولانا جامی دی خط کتابت ملاقات توں پہلے ٻہوں ہئی، پر ملاقات غالباً 872ھ/ 1467ء وچ بمقام ہرات وچ تھئی، جݙاں حضرت خواجہ عبید اللہ احرار ہرات دے تیموری حکمران ابو سعید مرزا دی درخواست تے چوتھی واری ہرات آئے ہن۔ اِیں وقت مولانا جامی دی عمر 55 سال تھی چکی ہئی تے حضرت خواجہ عبید اللہ احرار تقریباً 66/67 سال دے ہن۔ اِیں ملاقات دے بعد حضرت خواجہ عبید اللہ احرار 23 سال تک حیات ریہے۔ اِنہاں دا سلسلہ نقشبندیہ توں 19 واسطیاں نال تھیندا ہویا رسول اللہ صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم تک پجدے۔ حضرت خواجہ عبید اللہ احرار دی ولادت ماہِ رمضان 806ھ/مارچ/اپریل 1404ء وچ تھئی تے انہاں دی وفات بروز ہفتہ 29 ربیع الاول 895ھ/ 20 فروری 1490ء کوں سمرقند، موجودہ ازبکستان وچ 89 سال دی عمر وچ تھئی۔ حالانکہ مولانا جامی اِنہاں دے سال وفات تک عہد ضعیفی کوں پہڄ چکے ہن تے کہیں تاریخی مستند حوالے توں ایہ ڄاݨݨ وچ نیں آندا جو مولانا جامی اِنہاں دے جنازے تے سمرقند حاضر تھئے ہن۔

مولانا جامی دے سفر

"نفحات الانس" تے ݙوجھیاں تاریخی کتاباں توں مولانا جامی دے ست تفصیلی سفریں دا احوال معلوم تھیندے، جنہاں وچ مشہور سفر اے ہن:

1-ٻلپݨ وچ مولانا جامی آپݨے پیو دے نال جام توں ہرات آئے تے اتھاں خواجہ علی سمرقندی دے مدرسے وچ داخل تھئے۔

2-جوانی وچ تیموری سلطان مرزا شاہ رخ تیموری دے عہدِ حکومت (یعنی 817ھ/1414ء توں 850ھ/1446ء) وچ سمرقند دا سفر اختیار کیتا۔

3-سمرقند توں ہرات واپسی سمرقند وچ تیموری ماہر فلکیات مولانا علی قوشچی نال ملاقات تے اکتسابِ علم، سمرقند وچ حضرت خواجہ سعد الدین کاشغری (متوفی 860ھ/ 1456ء) دے عقیدت مند تھیوݨ۔

4-حضرت خواجہ عبید اللہ احرار (متوفی 860ھ/ 1456ء) دی زیارت کیتے ہرات توں مرو شہر دا سفر۔

5-870ھ/1465ء-1466ء وچ حضرت خواجہ عبید اللہ احرار (متوفی 860ھ/ 1456ء) نال ݙوجھی دفعہ زیارتی ملاقات کیتے سمرقند ڳئے۔

6-ماہِ ربیع الاول 877ھ/ اگست 1472ء توں 878ھ/ 1474ء تک خراسان توں حجاز تک دا سفر۔ اِیں سفر وچ مولانا جامی رستے وچ ہمدان، کردستان، بغداد، کربلا، نجف، مدینہ منورہ، مکہ مکرمہ، دمشق، حلب تے تبریز توں گزردے ہوئے واپس خراسان آئے۔

7- 884ھ/1479ء وچ حضرت خواجہ عبید اللہ احرار دی زیارت دی خاطر تریجھی واری سفر اختیار کیتا۔

اکتسابِ علم وچ شغف تے حوادثِ زمانہ توں درکناری

مولانا جامی دی علم وچ جستجو دے ملکہ، انہماک تے تحصیل علم وچ شغف کوں جو کمال حاصل تھیا، شاید او نویں صدی ہجری دے کہیں عالم دین یا فقیہ کوں حاصل تھیا ہووے۔ مولانا جامی دے شاگردِ عزیز ملا عبد الغفور لاری لکھدے ہن جو:

"فقیر (عبد الغفور لاری) کوں آنحضرت علیہ الرحمۃ والرضوان (مولانا جامی) دے آستانِ رفیع الشان تے پہنچݨ توں پہلے تردد ہئی جو جیرھا مرتبہ شعر (گوئی) دی بدولت انہاں کوں حاصل ہے، اوہ گہرے تفکر تے دقیق تامل دے بغیر میسر نہیں آ سڳدا تے اے امر مرتبہ کمال دے منافی تے جمعیتِ خاطر دے خلاف ہے۔ پر جݙاں میں انہاں دی خدمت وچ پہنچا تاں معلوم تھیا جو کوئی شغل بلکہ حوادثِ زمانہ وچوں کوئی واقعہ یا حادثہ وی انہاں دے ظاہری تے باطنی شغلیں دی راہ وچ رکاوٹ نہیں بݨدا تے اوہ آپݨی کیفیت وچ کہیں تبدیلی دے بغیر اپݨے کمّاں وچ مشغول رہندے ہن۔ اوہ آپݨا بہترین وقت بلا تکلف تے زحمتِ درس (روحانی) ݙیوݨ وچ صرف کریندے ہن۔"

ملا عبد الغفور لاری دے اِیں بیان توں واضح طور تے معلوم تھیندے جو مولانا جامی دا اوائل زمانہ حیات، جیرھا سیاسی خانہ جنگی دے عروج دا زمانہ ہئی، انہاں دی علمی تے روحانی زندگی تے اثرانداز نیں تھی سڳیا۔ اگر غور کیتا ونڄے تاں معلوم تھیسی جو ہرات وچ قیام دے زمانے وچ اوہ کئی شاندار علمی کتاباں تصنیف فرمیندے ریہے تے سیاسی ماحول توں پرے ریہے۔ حوادثِ زمانہ دے سانگوں متاثر تھیوݨ دا کوئی وی شائبہ انہاں دی تصانیف وچ نہیں ملدا۔ اِیں توں معلوم تھیندے جو او سیاسی خانہ جنگی دے دور وچ پر امن زندگی گزریندے پئے ہن۔

شاہان سلطنت تیموریہ تے مولانا جامی

مولانا جامی دا عرصہ حیات نویں صدی ہجری (یعنی 817ھ/ 1414ء توں 898ھ/ 1492ء) ہے۔ نویں صدی ہجری دے اخیرلے سالھیں وچ مولانا جامی ہرات وچ زندگی گزریندے پئے ہن۔ اِیں سارے عرصے وچ سرزمین فارس ݙو حصیاں وچ منقسم ہئی تے اِیں تے ݙو مختلف شاہی خاندان برسر اقتدار ہن۔ فارس دے مشرق وچ تیموری سلطنت قائم ہئی جیں دی بنیاد امیر تیمور نے 736ھ/ 1370ء وچ رکھی ہئی تے ایہ 912ھ/ 1507ء وچ اختتام کوں پنی۔ امیر تیمور مولانا جامی دی ولادت توں 9 سال پہلے سمرقند وچ فوت تھی چکا ہئی۔ امیر تیمور دی وفات دے بعد خلیل مرزا تخت نشیں تھیا تے اوہ وی 1409ء تک تخت تے ریہا۔ 1409ء وچ سلطان مرزا شاہ رخ تیموری تخت نشیں تھیا۔ مولانا جامی سلطان مرزا شاہ رخ تیموری دے عہد حکومت وچ پیدا تھئے۔ مولانا جامی نے اولاً سلاطین تیموریہ وچوں سلطان مرزا شاہ رخ تیموری (عہد حکومت: 1409ء توں 13 مارچ 1447ء) دا عہد ݙٹھا۔

• • سلاطین تیموریہ دے عہد حکومت

1سلطان مرزا شاہ رخ تیموری 1409ء — 13 مارچ 1447ء

2-سلطان مرزا الغ بیگ 13 مارچ 1447ء — 27 اکتوبر 1449ء

3-سلطان مرزا ابو القاسم بابر 27 اکتوبر 1449ء — 1457ء

4-سلطان مرزا شاہ محمد 1457ء

5-سلطان ابراہیم مرزا بن علاو الدولہ 1457ء — 1459ء

6-سلطان ابو سعید مرزا 1459ء — 1469ء

7-سلطان یادگار محمد مرزا 1469ء— 1470ء

8-سلطان حسین مرزا بایقرا 1469ء— 4 مئی 1506ء

سلطان حسین مرزا بایقرا دے عہد حکومت دے 23ویں سال مولانا جامی دا ہرات وچ انتقال تھیا۔

شاہانِ آق قویونلو دے ہم عصر

مولانا جامی سلطنت آق قویونلو دے حکمراناں دے وی معاصر ہن۔ جنوب مغربی ایران وچ پہلے قرہ قویونلو ترکماناں دی حکمرانی قائم تھئی، بعد وچ آق قویونلو ترکماناں دی حکومت قائم تھئی۔ ݙوہاں خاندان ہائے سلطنتاں دا مرکز حکومت تبریز ہئی۔ 1378ء وچ جنوبی ایران وچ سلطنت آق قویونلو قائم تھی ڳئی ہئی، جݙاں مولانا جامی دی ولادت تھئی تاں خاندان آق قویونلو دا بادشاہ قرہ یولک عثمان برسر اقتدار ہئی۔

• • سلطنت آق قویونلو دے حکمران

1-قرہ یولک عثمان 1403ء— 1435ء

2-علی بن قرہ یولک عثمان 1435ء— 1438ء

3-سلطان حسین مرزا بایقرا 1438ء— 1444ء

4-جہانگیر بن علی 1444ء— 1452ء

5-قلیچ ارسلان بن احمد 1452ء— 1457ء

6-اوزون حسن بن علی 1457ء— 1478ء

7-سلطان خلیل بن اوزون حسن 1478ء

8-یعقوب بن اوزون حسن 1478ء— 1490ء

9-بایسنقر بن یعقوب 1490ء— 1491ء

10-رستم بن مقصود بن اوزون حسن1491ء— 1497ء

جݙاں مولانا جامی دا انتقال تھیا تاں سلطنت آق قویونلو دا بادشاہ رستم بن مقصود بن اوزون حسن برسر اقتدار ہئی۔ اِیں حساب نال مولانا جامی نے 10 شاہانِ آق قویونلو دا عہد حکومت ݙٹھا۔

حیات جامی اتے سیاسی حالات

مولانا جامی دا عرصہ حیات نویں صدی ہجری دا ہے تے اے صدی مسلم دنیا وچ تبدیلیاں تے تغیرات دی صدی ریہی ہے۔ ماوراء النہر، عراق تے ایران جیہے خطیاں تے اِیں صدی وچ کئی سلطنتاں قائم تھیاں تے کئی صفحہ ہستی توں مٹ ڳیاں۔ نویں صدی ہجری مسلم تاریخ دے نشیب و فراز دی صدی ہے جیندا اوائل حصہ پہلے پہل تاں امن تے سکون نال گذریا پر بعد وچ کجھ مدت ٻہوں کشمکش تے پر آشوب گذری۔ ہک بادشاہ دے زیر اثر سلطنت دے کئی سال آرام تے سکون نال گذر ویندے ہن، جیویں ای بادشاہ دی اکھ بند تھیندی، معاصر ممالک دے سلاطین تے شاہی خاندان دے شہزادیاں دے درمیان کارزار بݨ ویندا۔ تیموری سلطان مرزا شاہ رخ تیموری دی وفات دے بعد سلطان مرزا ابوالقاسم بابر تے اُوں دے بعد مرزا ابوسعید مرزا دے واقعات تخت نشینی دی تفصیلات تاریخ وچ محفوظ تھی چکیاں ہن جو کیویں اِیں دور وچ ایران حرب و ضرب، اقتدار دی رسہ کشی تے قتل و غارت دا میدان بݨ چکا ہئی۔ مولانا جامی نے اے ترییے ادوار ݙٹھے ہن، پر نویں صدی ہجری دے سیاسی حالات دی باگ دوڑ خوش قسمتی نال 873ھ/ 1469ء وچ ہرات دے تیموری سلطان حسین مرزا بایقرا دے ہتھاں وچ آڳئی تے ایویں 25 سالہ دور (یعنی 873ھ توں 898ھ مطابق 1469ء توں 1492ء تک) وچ ماوراء النہر تے خراسان وچ امن برقرار ریہا۔ اِنہیں 25 سالاں وچ مولانا جامی نے اپݨیاں شاہکار تصانیف تحریر فرمائیاں۔ باقی جنوب مغربی ایران وچ سلطنت آق قویونلو دے شاہان اوزون حسن بن علی دا عہد حکومت 861ھ/ 1457ء توں 883ھ/ 1478ء تے یعقوب بن اوزون حسن دا عہد حکومت 883ھ/ 1478ء توں 895ھ تک امن نال گذریا۔ اِنہاں ݙوہاں ادوارِ حکومت وچ ایران دے علاقیاں، عراق عجم، آذربائیجان، فارس تے بین النہرین وچ مکمل امن تے سکون قائم ریہا۔ ڳویا اِنہاں ادوارِ حکومت توں معلوم تھیندے جو 873ھ/ 1469ء توں 898ھ/ 1492ء تک دا دور، جو مولانا جامی دے اواخر حیات دے سال ہن، وچ مسلم دنیا وچ امن تے سکون قائم ریہا تے مولانا جامی کوں ہک بہترین سیاسی ماحول میسر ریہا۔

وصال

مولانا جامی دا وصال بروز جمعہ 18 محرم الحرام 898ھ مطابق 14 نومبر 1492ء کوں ہرات وچ بوقت اذانِ جمعہ تھیا۔ ہرات ہݨ افغانستان دے صوبہ ہرات دا دار الحکومت ہے۔ مدت حیات قمری سال دے اعتبار نال 80 سال 4 مہینے 25 ݙینہہ تے شمسی سال دے اعتبار نال 78 سال 3 ݙینہہ ہئی۔ انہاں دی مدت حیات دا مادہ لفظ "کاس" توں نکلدے جیندا معنی عربی وچ "جام" ہوندے، "کاس" دے ابجد وچ اعداد 81 ہن۔

تصانیف

• • ادب (بحر نثر) وچ مولانا جامی دیاں مستقل تصانیف جیرھیاں شائع تھی چکیاں ہن

1-بہارستان یا روضۃ الاخیار اے تصنیف فارسی زبان وچ نثر تے نظم یکجائی بحر وچ ہے جیرھی گلستان سعدی دی طرز تے لکھی ڳئی ہے۔ اولاً محمد رضا ایرنیاز بیگ اوغلی آگہی (پیدائش: 1809ء- وفات: 1874ء) نے ازبک زبان وچ اِیں دا ترجمہ کیتا۔ موجودہ نویں طرز وچ اے "بہارستان و رسائل جامی" دے عنوان نال تہران توں 2000ء وچ شائع تھئی۔

2-شرح دیباچہ مرقع فارسی زبان وچ بحر نثر وچ ہے۔ نظام الدین میر علی شیر نوائی (پیدائش: 844ھ- وفات: 906ھ) دے دیباچہ مرقع دی شرح ہے۔ اِیں دا ہک قلمی مخطوطہ 1079ھ دے کتب خانہ سوویت یونین (موجودہ رشین اکیڈمی آف سائنسز لینن گراڈ، روس) وچ موجود ہے۔

3-منشآت جامی فارسی زبان وچ بحر نثر وچ ہے۔ برصغیر وچ اے مجموعہ "مکاتیب انشائے جامی" تے "رقعات جامی" دے ناں نال کئی وار شائع تھیا ہے۔ کلکتہ توں پہلی واری 1226ھ وچ فارسی زبان وچ شائع تھیا۔ بمبئی دے طبع خانہ فضل الدین کہمکر نے 1261ھ وچ اِیں کوں شائع کیتا۔ کانپور توں مطبع احمدی نے 1308ھ وچ شائع کیتا۔

حوالہ جات

^ ا ب عنوان : Encyclopædia Britannica — دائرۃ المعارف بریطانیکا آن لائن آئی ڈی: https://www.britannica.com/biography/Jami ^ ا ب مصنف: فرانس کا قومی کتب خانہ — عنوان : اوپن ڈیٹا پلیٹ فارم — بی این ایف - آئی ڈی: https://catalogue.bnf.fr/ark:/12148/cb119040224 — اخذ شدہ بتاریخ: 16 جولا‎ئی 2024 — اجازت نامہ: آزاد اجازت نامہ

abART person ID https://cs.isabart.org/person/122084 — اخذ شدہ بتاریخ: 1 اپریل 2021
ربط: https://d-nb.info/gnd/119077884 — اخذ شدہ بتاریخ: 25 جون 2015 — اجازت نامہ: CC0
عنوان : Library of the World's Best Literature — مکمل کام یہاں دستیاب ہے: https://www.bartleby.com/lit-hub/library

مصنف: فرانس کا قومی کتب خانہ — عنوان : اوپن ڈیٹا پلیٹ فارم — بی این ایف - آئی ڈی: https://catalogue.bnf.fr/ark:/12148/cb119040224 — اخذ شدہ بتاریخ: 10 اکتوبر 2015 — اجازت نامہ: آزاد اجازت نامہ

"Jami's Tomb | Afghanistan, Asia | Attractions"۔ Lonely Planet۔ اخذ شدہ بتاریخ 2025-01-03

^ ا ب پ علی اصغر حکمت: جامی، اردو ترجمہ عارف نوشاہی، صفحہ 124۔

دائرہ المعارف الاسلامیۃ: جلد 7 صفحہ 58، مطبوعہ لاہور، 1964ء۔
دائرۃ المعارف الاسلامیہ: جلد 7 صفحہ 46، مطبوعہ لاہور، 1964ء۔
علی اصغر حکمت: جامی، اردو ترجمہ عارف نوشاہی، صفحہ 127 تا 129۔ مختصراً تلخیص۔
ملا صفی الدین علی کاشفی: رشحات عین الحیات، جلد 1 صفحہ 235 تا 238۔
علی اصغر حکمت: جامی، اردو ترجمہ عارف نوشاہی، صفحہ 129۔
حاجی خلیفہ چلبی: کشف الظنون، جلد 1 صفحہ 744۔
اختر راہی: تذکرہ مصنفین درسِ نظامی، صفحہ 104۔

حاجی خلیفہ چلبی: کشف الظنون، جلد 1 صفحہ 496۔

بشیر ہردی: تعلیقات بر تکملہ حواشی نفحات الانس، صفحہ 54
عمر رضا کحالہ: معجم المولفین، جلد 5 صفحہ 258۔
بشیر ہردی: تعلیقات تکملہ بر حواشی نفحات الانس، صفحہ 55۔
عمر رضا کحالہ: معجم المولفین، جلد 11 صفحہ 319۔ جلد 13 صفحہ 47۔
خواند میر: حبیب السیر، جلد 4 صفحہ 102۔
علی اصغر حکمت: جامی، اُردو ترجمہ عارف نوشاہی، صفحہ 129۔
بشیر ہردی: تعلیقات بر تکملہ حواشی نفحات الانس، صفحہ 49 تا 51۔
بشیر ہردی: تعلیقات بر تکملہ حواشی نفحات الانس، صفحہ 51۔
ملا علی کاشفی: رشحات عین الحیات، جلد 1 صفحہ 205 تا 232۔
مولانا جامی: نفحات الانس، صفحہ 434، مطبوعہ لاہور، دسمبر 2002ء۔
ملا علی کاشفی: رشحات عین الحیات، جلد 1 صفحہ 101 تا 104۔
احمد طاہری عراق: مقدمہ بر قدسیہ، مطبوعہ تہران، 1957ء۔
ملک محمد اقبال: مقدمہ بر رسالہ قدسیہ، مطبوعہ راولپنڈی، 1975ء۔
مولانا جامی: نفحات الانس، صفحہ 401۔
ملا علی کاشفی: رشحات عین الحیات، جلد 1 صفحہ 111 تا 113۔
دائرۃ المعارف بزرگ اسلامی: جلد 6 صفحہ 317 تا 318۔ مطبوعہ تہران، ایران، 1994ء۔
مولانا جامی: نفحات الانس، صفحہ 456 تا 458۔
مولانا جامی: نفحات الانس، صفحہ 497 تا 498۔

^ ا ب خواجہ میر خواند: حبیب السیر، جلد 4 صفحہ 60۔

مولانا جامی: نفحات الانس، صفحہ 502 تا 503۔
مولانا جامی: نفحات الانس، صفحہ 458 تا 459۔
خواجہ میر خواند: حبیب السیر، جلد 4 صفحہ 61۔
ملا علی کاشفی: رشحات عین الحیات، جلد 2 صفحہ 365 تا 666۔
عارف نوشاہی: خواجہ احرار، مطبوعہ پورب اکادمی اسلام آباد، 2010ء۔
ملا عبد الغفور لاری: تکملہ حواشی نفحات الانس، صفحہ 9۔
دائرہ المعارف الاسلامیہ: جلد 7 صفحہ 58، مطبوعہ لاہور، 1964ء۔