صابر چشتی

صابر چشتی وݙا جوان ہا ‘ پر کیا کریجے ساݙا سماج اونکوں وݙا سمجھدے جیندے کول دھن دولت ‘ کار ‘ کوٹھی ‘ طاقت تے اِختیار ہووے ۔ سوچ ‘ سمجھ ‘ فکر تے دانش آلے بندے کوں لوک پاڳل سمجھدن تے ایں حساب نال صابر چشتی وی پاڳل ہا ۔ اونویں وی اَساں جیندے جی بندے دی قدر نی کریندے ‘ عزت احترام نی ݙیندے تے مرݨ دے بعد آہدے ہئیں یار جوان واہ واہ ہا ۔ صابر چشتی نال ساݙی پہلی ملاقات بہاول پور میڈیکل کالج دے ڈاکٹرز ہوسٹل اِچ تھئی ۔ ایہ کوئی پندرھاں ویہ سال پُراݨی ڳالھ اے ۔ میں جہانگیر مخلص تے خورشید بخاری اشو لال تے صابر دی سِک اِچ اُتھاں ڳیوسے ۔ کمرے اِچ ڈاکٹر نعیم کلاسرا ‘ اشو لال ‘ صابر چشتی تے کجھ اَݨ ڄاݨ نینگر موجود ہَن ۔ دم مارو دم دا سلسلہ جاری ہا ۔ چرس دی خوشبو آکھو ‘ مہک آکھو یا ٻئی کوئی بلا سارے کمرے اِچ رَچی کھڑی ہئی ۔ ساݙا تاں چیتا رَل ڳیا ۔ نینگر مستی اِچ مست ہَن ۔ ڄاݨ سُنڄاݨ دے بعد ٻہہ ڳیوسے ۔ جڳ جہان دیاں ڳالھیں تھیاں۔ اشو لال ٻولیندا ریہا تے صابر کوئی ڈھیر ڳالھ نہ کیتی ۔ صابر دی جوانی ایویں ہئی جینویں وسوں دے ہر نینگر دی ہوندی اے ۔ تھکیاں تھکیاںاَکھیں ‘ ڳلہاں منہ اِچ وڑیاں ہوئیاں ‘ متھے تے غلامی دا دانگ ‘ صابر کوں ݙیکھ میکوں قیس فریدی دا یہ شعر یاد آیا۔

اللہ ڄاݨے جو کیہاں سوچ دا موسم آ ڳئے

سارے نینگر میݙی وستی دے پکیرے لڳدن

صابر چشتی تھلوچڑ ہا ۔ تھل دی ریت تے ڄمیا ڄایا ‘ بانبڑے ݙیندا ڈھاندا پوندا جوان تھیا۔ قدرت اوندے پیراں پندھ دے ڳانے ٻدھے تے بہشتی قائد اعظم میڈیکل کالج بہاول پور ڈاکٹر بݨݨ آیا ‘ ایں رڄیئے کڄئے شہر صابر چشتی ݙاڈھے اوکھے ݙینہہ گزارئے ۔ بے انت غریبی ہئی ۔ پَلّے دھیلہ نہ ہوندا ہا ۔ جوان کئی کئی ݙینہہ پاݨی پی گذر کریندا ۔ کہیں مسیت اِچ سُم پوندا ۔ کہیں پلاٹ اِچ ڈھہہ ویندا ۔ ضیاء الحق دا دور ہا تے ضیاء صابر چشتی کوں ہک اَکھ نہ بھاندا ہا ۔ ترامݨ تپی کھڑی ہئی ۔ حق سچ اَلاوݨ آلیاں دی کنڈ تے کوڑے لڳدے ہَن ‘ سر سانگاں تے چڑھدے ہَن ہر پاسے دھوں اندھار ہئی ۔ صابر وی سر دا تے لا ݙتا نتیجہ ایہ نکلیا جو صابر کوں تریجھے سال کالج چھوڑنا پیا ۔ سارے خاب اَساں اُمیداں سولی چڑھ ڳیاں پر صابر ہمت نہ ہاری ۔ صابر حیاتی دا پندھ نویں سروں شروع کیتا ۔ ایم اے انگریزی ‘ایم اے سرائیکی کیتس ‘ سی ایس ایس دے امتحان اِچ ٻیٹھا پر

سیت اِچ لکھیا کیویں میسے دُدڑ مِٹی خاکا

(صادق جنید ہوت)                                                                 

ایݙوں کجھ نہ بݨیا تاں صابر چشتی صحافت آلے پاسے ٹُر پیا۔ پہلے ارشاد امین دے اخبار ’’سڄاک‘‘ ول ’’خبریں‘‘ خبریں توں ’’روہی ٹی وی‘‘ تے چھیکڑ ’’جنگ‘‘ اِچ میگزین ایڈیٹر آ لڳا تے ایں پندھ دے بعد صابر اخبار نویس دے طور تے جڳ مشہور تھیا۔ صابر اُردو صحافت اِچ سرائیکی ‘ تہذیبی ‘ ثقافتی رنگاں کوں نویں انداز نال متعارف کرایا ۔ جیڑھا میݙیا سرائیکی دے ناں توں کریر کریندا ہا اوہو سرائیکی زبان و ادب تے سیاست تے مضمون چھپیندا کھڑا ہا ۔ صابر چشتی اپݨے مضامین اِچ سرائیکی لفظاں دی سبیݨ لائی تے ہک نویکلا اسلوب متعارف کرایا ۔ ایں طرحاں صابر دی حبُ سِک تے سُنڄاݨ ودھی تے ہر پاسے ہُل ہُل پئے ڳئی ۔ جھک نوائی ‘ عاجزی ‘ مِٹھا اَلاوݨ ‘ ہتھ ٻدھ عرض کرݨ اوندی سُنڄاݨ ہئی ۔ ’’مُرشد‘‘ تے ’’سرکار‘‘ اوندی مخاطبی دا انداز ہا ۔ بہشتی ٻولیندا ہا تاں اوندیاں اَکھیں تے ہتھ دیاں انڳلیں وی ٻولیندیاں ہَن ۔ اپݨے مؤقف دا ٻہوں پکا ہا ۔ مجال کہیں دی ڳالھ منّے ۔ آڑیل ݙاند وانگوں اَڑی کر تے کھڑ ویندا ہا ۔ ’’نہ مرشد نہ ڳالھ ایں نی‘‘ سنگتی ساتھی وی ڄاݨ تے کھڑیندے ہَن ۔ لطیف بھٹی ‘ محبوب تابش تے سجاد بری بہشتی دے سر راہندے ہَن ۔ جیڑھلے  دِل آکھے ہا کھکھر اِچ وَٹا مار ݙیندے ہَن ۔ وَل صابر بھلا کتھوں جھلیندا ہا ۔ صابر پڑھدا وی ٻہوں ہا ۔ اپݨی دھرتی ‘ اپݨی زبان تے لوکاں نال اَݨ کھٹ عشق ہَس ۔ صابر ملتان کینٹ دی ہک ٻیٹھک اِچ حیاتی دے نوں ݙاہ سال گزارئیے۔ ایہ کمرہ سرائیکی ادبی تے سیاسی تحریک دامرکز بݨ ڳیا۔ وسیب اِچوں آئے شاعر ‘ ادیب ‘ دانشور اِتھاں ٹِکاݨاں آ کریندے ہَن ۔ اُٹھݨ ٻہݨ اِی اِتھائیں تے کھاوݨ ہنڈاوݨ وی اِتھاہیں ۔ محمدی بسترے لڳے ہوئے ہَن ۔ ہک پُراݨی گندی وی پئی ہوندی ہئی ۔ جیندے اُتے چشتی ٻہندا ہا ‘ کُنی روٹی دی کریندا ہا ۔ اَندروں ٻاہروں کتاباں تے اخباراں دا ڈھڳ لڳا راہندا ہا۔ بہشتی دی دانشوری اَپݨی جاء تے کھاوݨ پکاوݨ اِچ اِی ڈرامے کریندا ہا ۔ ہِیں ڳالھوں تاں سنگتی آہدن چشتی پاڳل ہا ۔ وتائوں پکاوے ہا تاں وچ مٹر رَلا ݙیوے ہا ۔ گونگلوں چڑھاوے ہا تاں وچ میڑھے دٻ ݙیندا ہا ۔ بھنڈیاں توریاں اِچ کدو مکس کرݨ دی روایت وی ملدی اے ۔ جیڑھی بھاڄی گھنٹے اِچ پک تیار تھیندی ہئی اوندے تے ترائے ترائے گھنٹے لا ݙیندا ہا ۔ چشتی دی شخصیت دا ایہ ہک انوکھڑا پہلو اے ۔ صابر دوستاں دی خدمت داری وی ݙاڈھی کریندا ہا ۔ بھانویں جو تنخواہ چھ ست ہزار ہَس وَل وی دیرا چلدا ہا ۔ ایہ ڳالھ منݨی پوسی ‘ منݨ مراد اے۔

صابر چشتی عموماً شلوار قمیض پیندا ہا کہیں کہیں ویلے پینٹ شرٹ وی ٹھمکا گھندا ہا ۔ صابر چشتی کول ہک نادر تے نایاب اوور کوٹ وی ہا جینکوں سیالی رُت اِچ کڈھیندا ہا ۔ کوٹ اتنا وݙا تے کھلا ہا جو صابر کوٹ اِچ لُک ویندا ہا ۔ لوک ݙیکھ حیران تھیندے ہَن جو سڑک تے کوٹ ٹُردا ودے ۔ حالانکہ چشتی کوٹ دے وچ ہوندا ہا ۔ چشتی سارے ݙینہہ دا تھکیا ہاریا ‘ پورھیئے دا سفر جھاڳ تے گھر ولدا تاں سنگتی ساتھی سر تھی ویندے ۔ وَل بھانویں پرہ باکھ ونڄے یا سجھ اُبھر ونڄے بہشتی اُف نہ کریندا ہا ۔ اُف وی کیویں کرے ہا اوندی وی سنگت دے بغیر نہ نبھدی ہئی ۔ جے کݙاہیں کوئی نہ آوے ہا تاں ولَ مظفر بخاری دی تانگھ رکھ ٻہے ہا ۔  بخاری دا فون آوے ہا ’’مُرشد ہُݨیں آندا پیاں‘‘ ۔ مظفر بخاری ایݙا چنڳا کتھوں اے ۔ آخر بہشتی ݙوں وڄے فون کرے ہا ‘ شاہ جی انتظار موت دی بھیݨ اے تانگھوں ٻیٹھے یا سُم ونڄوں۔‘‘ صابر دوستاں دے کم کار ݙیوٹی سمجھ تے کریندا ہا ۔ صدقے گھولے تھیندا ہا ایہ ٻئی ڳالھ جو حالی تئیں سنگتی اوندی شخصیت تے فن بارے لکھݨ کیتے سوچیندے ودن یا ہو سڳدے شودیاں کول وقت ویلا نہ ہووے ۔ ایہ وی تھی سڳدے سوچیندے ہوون ’’خس کم جہاں پاک‘‘۔کیوں جو کھوٹے زمانے دی ایہا رِیت ہے۔ صابر کوں سگریٹ دی ببت وی ہئی‘ کوڑا پاݨی وی پی گھندا ہا ۔ ساریاں ڳالھیں برحق ‘ جوان گُندرا اصلوں نہ ہا ۔ کاوڑ تاں ہَس کائناں ۔ جے کہیں سنگتی نال کوئی تکھی مَٹھّی ڳالھ تھی ونڄے ہا تاں ݙوجھے ݙینہہ پتہ وی نہ ہوندا ہا جو کوئی ڳالھ تھئی اے ۔ صابر چشتی دا ہک روپ ’’وسمل پنوار‘‘ دی صورت ساݙے سامݨے ہے ۔ جیڑھا بندہ ساری حیاتی تھلاں دے پندھ کریندا ریہا ‘ سر تے ݙکھاں تے عذاباں دی پنڈ چا ٹُردا ریہا پر مونہوں کجھ نہ ٻولیا ۔ اوندی شاعری اِچ اِنھاں عذاباں دا بھر پور اظہار اے ۔ صابر روزی روٹی دے چکر اِچ ٻہوں دھکے دھوڑے کھادے ۔ مسلسل پندھ اِچ ریہا:

اساں پندھیڑو ڄمدیوں لا دے

پیراں سینگے پندھ اساݙے

تے وَل ایہا  مسافری اوندی حیاتی دی سنگتی بݨی:

لڳدے اپݨے پیر ہوا دے ہتھیں آ ڳن

کیا دھمی کیا شام نماشاں

ہک پل وی اَساں جنب نی سڳیے

مسافری ‘ بے گھری ‘ بے دری صابر کوں کیا ݙتا ۔ ایہ ہک لمبا قصہ اے ۔ صابر ڳݨدا کجھ ہا ۔ تھینداکیا ہا۔ رہیندا کجھ ہا ‘ ڄاندا کجھ ہا۔

سوہݨا سیّاں!

اساں تاں رنگلی رُت دی آس اِچ

ایٹھے کُر چَھٹ کیتے

دربھے ‘ تلھڑے ڄا پئے آپوں

آݨ رادھے ‘ اَݨ پیتے

جتھاں حالات ایویں ہوون ‘ اُتھاں حیاتی کیویں ہوندی اے۔ اوہو تن ڄاݨے جیڑھا تن بھوڳے

سوہݨا سیّاں!

اساں اپݨے منہ اِچ ٻرکی کیویں پانووں

کلہیں روٹی کیویں کھانووں

نہ اَمڑی نہ بھیݨ اِتھاں

نہ کوئی شکل بھرا دی ݙسے

نہ کوئی سنگ سولا

جیڑھا اپݨے رَلّے ٻہہ کے روٹی کھاوے

سنگت تاں ہر ویلے اوندے نال ہوندی ہئی ۔ ہر رات جاڳا ٻہندا ہا ۔ میلہ لڳدا ہا پر اساں اندر تئیں من مونجھڑے ‘صابر کوں کلہیپے دا احساس ہا ۔ بھیݨ بھراواں دی جدائی ‘ سکے سوڑیاں توں پرے ۔ مونجھ در مونجھ ایہ او مونجھ اے جیڑھی وسوں دے ہر اوں مسافر دا مقدر اے جیڑھا روزی رزق دی ڳول اِچ گھروں بے گھر تھئے۔

سوہݨا سیّاں!

کیا آکھوں جو کیڑھی بُکھ اے

کیاآکھوں جو کیڑھا ݙکھ اے

توں تاں ڄاݨی ڄاݨ ہئیں تیکوں

ساݙے بارے سارا علم اے

سوہݨے سئیں  دے من اِچ کیا ہے ۔ ݙاڈھا خدا اے ۔ چاہوے تاں سوراں کوں سوڑیں پوا ݙیوے ۔ چاہوے تاں ہیرے ریت اِچ رول ݙیوے ۔ صابر گندی لُکیا لعل ہا پر چاکری دے رولے اونکوں رول ݙتا ۔ مسلسل ہک خوف ذہن تے سوار ہا۔

اَجھو کاتی اَئی ۔ اَجھوکاتی آئی

اساں وسمل ہتھ ٻدھ چاکراں کوں

جیراند انوکھی لڑ ڳئی اے

سبھو عید برأت حرام تھئی

سبھے خوشیاں  مونجھ ملال تھیاں

ہر خیر خبر توں وانجھے ڳے

ہک بھوڳ اے کھادی ویندا اے

                                                                                                                                                                                               اَجھو کاتی آئی ‘ اَجھو کاتی آئی

بندہ جیݙا بہادر ہووے آخر ہے تاں اِنسان تھک پوندے ۔ صابر وی تھکیا ودا ہا ۔ اوندی حُجت اپݨے ڳل تئیں تے اپݨی ماء نال ہئی۔

نی اَمڑی

ساکوں ڄانویں نہ ہا

ڄایو وی تاں اَپݨی تھنڄ پلاویں نہ ہا

چنڳا ہا جو ڄاوݨ سیتی

ساکوں اَک دا کھیر پلیندی

یاوَت کُچلاّ مار کھویندی

سِر ہوندا نہ سُول

جے کر بُبّے پسدے ہَن تے اِتنا وی نہ تھی سڳدا ہا

تاں وَت ساݙے ݙاوݨ کپ کے

پندھ دا پوکھوں مول نہ پیندی

اَساں وی تئیں توں اوڈھر تھی کے

پَل پَل ݙکھیں وات نہ آندے

ذاتی زندگی اِچ صابر اپݨے ݙکھ کہیں کوں نی سُݨائے پر اوندی شاعری ٻولیندی اے ۔ نظم دا ایہ ٹوٹا اوندے ݙکھاں دی بھر پور کتھا اے۔ صابرجوانی اِچ دل دا مریض تھیا ۔ حیاتی دے چھیکڑی ݙینہاں اساں ہک ایجھاں چشتی ݙٹھے جیڑھا ایں دنیا اِچ نہ رہندا ہا ۔ خواجہ فریدؒ سئیں  دے فرمان موجب :

عشق لڳا گھر وِسریا

زر وِسری وَر وِسریا

صابر چشتی بہاول پور دی کہیں نازک نازو کوں بیمار دِل ݙے ٻیٹھا ۔ اللہ ڄاݨے قصہ کتھوں شروع تھیا ۔ ڳالھ کیویں اڳوں ٹُری۔ صابر فنا فی المشوق تھی ڳیا ۔ نہ دنیا دی فکر نہ گھر دا چنتا۔ نہ ذال بھا وے نہ نِکے ٻال نظرن ۔ گھر اِچ ہر ایلے دی کِر کِر تے کُر کُر ‘ جھیڑا جھگڑا ‘ جڳ دے طعنے ‘ جہان دے مہݨے ۔ ہک دفعہ تاں بہشتی دی اماں سیݨ ملتان آئی تے آوݨ سیتی گھر دے ٻاہروں ٹالھی تلے پُتر نال جھیڑا لا کھڑی۔ ’’وے صابر آ ! جیندے جی ساڑ گھتیو‘ پر صابر کوں کیا فرق پووݨاں ہا او تاں سارا ننگ نموز ونڄائی کھڑا ہا۔ اَکھیں تے پردے ہَن کئی شئے نہ نظردی ہئی ۔ 24گھنٹے فون کن نال ہوندا ہَس۔ جوان کوں ایہ سُدھ نہ ہوندی ہئی جو میں سڑک تے ویندا پیاں یا فٹ پاتھ تے ہک دفعہ تاں مستی دی ایں حالت اِچ ہک موٹر سائیکل ڄنگھاں اِچ گھم آ تھیا ۔ صابر ڈھہہ پیا ڄنگھ اِچوں رَت نہ کھڑے ۔ لوکاں پکڑ اُٹھایا پر صابر دا فون وَل وی کن نال ہا۔ اَخیر ہک ݙینہہ وݙی گھر آلی روندے ٻال نال لا ۔ سامان چا تھل روانہ تھئی تے صابر پیر مظفربخاری تے سلیمان سہو کوں رَلّے لا بہاول پور اپݨی راجکماری کوں پرنیڄݨ روانہ تھیا ۔ نویں ذال گھر آئی منہ تے مُسک نہ ماندی ہَس ‘ نچدا ‘ ٹپدا تے ڳاندا ہا جھومر کھیݙݨ کھڑ ویندا ہا۔

کہیں برہا دی بات اللہ جی

کہیں برہا دی بات

ݙینہہ سڄݨ دے کٹھّے گزریا

نال سڄݨ دے رات اللہ جی

کہیں برہا دی بات

(رفعت عباس)                                                                              

شایت ایہ اوندی پہلی تے چھیکڑی خوشی ہئی جیڑھی اونکوں راس نہ آئی ۔ ایݙوں حیاتی دے چالھی سال پورے تھئے اوݙوں شادی کوں چالھی ݙینہہ مُکیئے تے صابر دے دِل سنگت چھوڑ ݙتی ۔ عزرائیل حاضر تھیا ۔ صابر بے وسی نال اوندے منہ دو ݙٹھا تے وَل نہ مُرشد ‘نہ دی ضد کرݨ آلا صابر چشتی عزرائیل اڳوں ہتھ ٻدھ کھڑا ۔ ساری حیاتی ہار نہ منݨ آلاآخر ہار من ڳیا ۔ اللہ ڄاݨے کیا ڳالھ ہئی ۔ میں روز پی ٹی وی ملتان توں ڈیوٹی ݙے شام پنج وڄے ٻاہر نکلداں ۔ کینٹ وینداں تاں سڑک تے کھڑی ٻیٹھک ‘ ٻیٹھک دے دَر اِچ پُراݨی ٹالھی ‘ ٹالھی تے چلکدیاں ‘ ویݨ کریندیاں چڑیاں میکوں جھل پُچھدن ہئیں کاکا ! صابر کݙاں ولسی ‘ کݙاں جاڳا ٻہسی ‘ کݙاں سنگتی کٹھے تھیسن ۔ میں چُپ کر ‘ سِر سٹ ‘ فاتحہ پڑھ اڳوں تے ٹُر وینداں کیوںجو میݙے کول ایں سوال دا جواب کائنی۔

حوالہ

سانول سلوݨے(خاکے)، مصنف: عبدالباسط بھٹی۔ ناشر: جھوک پبلشرز ملتان