شاہ ولی اللّٰه

شاہ ولی اللہ دہلوی (ڄمݨ: 1703ء، انتقال: 1762ء) برصغیر پاک و ہند دے وݙے اسلامی مفکر، محدث تے فلسفی ہَن، جیہڑے مغل سلطنت دے دور وِچ بھوم و دانش دا سوجھل مینار سمجھے ویندے ہَن۔ اُنہاں مسلماناں دے معاشرتی، سیاسی تے مذہبی مسئلے حل کرݨ سانگے قرآن و سنت دی اصلی روح دے مطابق اصلاح دا بیانیہ پیش کیتا اَتے "تحریک ولی اللہ" دی بنیاد رکھی، جِیندے وِچ مسلماناں دی فکری اصلاح، اتحاد تے روحانی بیداری دا مقصد شامل ہئی۔ شاہ ولی اللہ دا فلسفہ ولی اللہ اسلامی اصولاں، عقل اَتے اجتہاد دی بنیاد تے بݨیا ہویا ہئی، جِیندے وِچ معاشرتی بگاڑ اَتے فرقہ واریت دے خاتمے دی ضرورت تے زور ݙتا ڳیا۔ اُنہاں دی تعلیمات نے برصغیر وِچ اسلامی احیاء دی ہِک مضبوط تحریک کوں جنم ݙتا۔

ابتدائی زندگی

21 فروری 1703ء (1114ھ) کوں موضع پھلت، ضلع مظفر نگر، اتر پردیش وِچ شاہ عبد الرحیم دہلوی دے گھر ڄَمے۔ آپ دا آبائی علاقہ دہلی ہئی، نسبی اعتبار نال آپ دا تعلق قبیلہ فاروقی نال ہئی، رہائش دے لحاظ نال آپ کوں دہلوی آکھیا ویندے اَتے فقہی اعتبار نال آپ حنفی مسلک نال تعلق رکھیندے ہَن۔

تعلیم

اُنہاں دے تعلیم دے کجھ مراحل درج ذیل ہِن

منڈھ دی تعلیم

شاہ ولی اللہ محدث دہلوی نے پنڄ سال دی عمر وِچ تعلیم دا منڈھ ٻدھیا اَتے ست سال دی عمر وِچ قرآن کریم مکمل کر گھدا۔ ستویں سال دے چھیکڑ وِچ اُنہاں فارسی اَتے عربی دے ابتدائی رسائل دا مطالعہ شروع کیتا اَتے ہِک سال وِچ اُنہاں کوں مکمل کر گھدا۔ بعد وِچ اُنہاں صرف و نحو دی طرف توجہ ݙتی اَتے ݙاہ سال دی عمر وِچ نحو دی مشہور کتاب "شرح جامی" تک پُڄ ڳے۔

اعلیٰ درسی علوم

صرف و نحو توں فراغت دے بعد شاہ ولی اللہ نے علوم عقلیہ و نقلیہ دی طرف توجہ ݙتی اَتے پندرہ سال دی عمر وِچ تمام متداول درسی علوم توں فارغ تھی ڳئے۔ اِیں عرصے وِچ آپ نے زیادہ تر کتاباں آپݨے والد حضرت شاہ عبد الرحیم دہلوی توں پڑھیاں۔ پندرھراں سالھ دی عمر دے بعد اُنہاں درس و تدریس دا آغاز کیتا اَتے 17 سالھ دی عمر وِچ آپݨے والد توں بیعت و ارشاد دی اجازت وی حاصل کیتی۔

مسند درس و ارشاد

شاہ ولی اللہ نے 1143ھ تک آپݨے والد حضرت شاہ عبد الرحیم دہلوی دی مسند درس و ارشاد کوں سمبھالیا اَتے لوکاں کوں علمی و روحانی فیض پڄایا۔ اِیں دوران اُنہاں لوکاں کوں علمِ دین سکھاوݨ دے نال اصلاح و تربیت دا سلسلہ وی جاری رکھیا۔

حرمین شریفین دا سفر

1143ھ وِچ، جݙاں آپ دی عمر تقریباً 30 سال ہئی، آپ نے حرمین شریفین دا سفر کیتا اَتے اُتھوں دے مشائخ توں مختلف علوم حاصل کیتے۔ شیخ ابو طاہر محمد بن ابراہیم کردی مدنی توں بخاری شریف دی سماعت کیتی اَتے صحاح ستہ، موطا امام مالک، مسند دارمی اَتے امام محمد دی "کتاب الاثار" اُنہاں دے سامݨے پڑھی۔ مزید برآں، شیخ عبد اللہ مالکی مکی اَتےشیخ تاج الدین حنفی توں وی اُنہاں علمی استفادہ حاصل کیتا۔

درس و تدریس

حرمین شریفین توں واپس آ تے والد دے بݨائے مدرسہ رحیمیہ وِچ درس و تدریس دا سلسلہ شروع کیتا۔

اصلاح دا کم

آپ دے کجھ اصلاحی کَم درج ذیل ہِن

سیاسی اصلاحات

شاہ ولی اللہ نے مسلمانیں کوں سیاسی طور تے مضبوط بݨاوݨ دی کوشش کیتی اَتے اِیں مقصد کیتے مختلف بادشاہواں اَتے اُمرا نال خط کتابت کیتی۔ اُنہاں مسلماناں دے اتحاد اَتے حفاظت کیتے احمد شاہ ابدالی کوں خط لِکھیا، جِیندے نتیجے وِچ احمد شاہ ابدالی نے پانی پت دی تریجھی لڑائی وِچ مراٹھیاں کوں شکست ݙتی۔ اِیہ حملہ برصغیر وِچ مسلماناں دی بقا اَتے سیاسی استحکام کیتے ہِک اہم موڑ ثابت تھیا۔

سماجی اصلاحات

شاہ ولی اللہ نے مسلماناں وِچ سماجی اصلاحات دی اہمیت کوں وی اُجاگر کیتا۔ اُوں زمانے وِچ ہندوواں دے اثر دی وجہ توں بیوہ عورتاں دی شادی کوں بُرا سمجھیا ویندا ہئی، جِیندی شاہ ولی اللہ نے شدید مخالفت کیتی۔ اُنہاں اِیں رسم کوں ختم کرݨ تے زور ݙتا اَتے اِیں طرحاں شادی وِچ وݙے وݙے مہر ٻَدھݨ اَتے خوشی تے غم دے موقعیاں تے فضول خرچی توں وی منع کیتا۔ شاہ ولی اللہ نے اِنھاں مسئلے تے خاص توجہ ݙتی اَتے اِنھاں رسماں کوں ختم کرݨ دی تلقین کیتی۔

فرقہ وارانہ اختلافات دا خاتمہ

شاہ ولی اللہ نے مسلمانیں دے مختلف فرقیاں دے درمیان اتحاد قائم کرݨ دی کوشش کیتی۔ اُنہاں مسلماناں کوں اختلافات وِچ انتہا پسندی دی بجائے اعتدال دی راہ اپناوݨ دا درس ݙتا تاں جو مسلمان باہمی تنازعات توں وچ سڳن۔ اُنہاں دا مقصد مسلمانیں کوں ہِک متحد امت بݨاوݨا ہئی جیہڑی اسلامی اصولاں تے کاربند ہووے۔

تصوف دی اصلاح

شاہ ولی اللہ نے تصوف وِچ موجود خرابیاں دی نشان دہی کیتی اَتے اِیندے وِچ اصلاحات دا آغاز کیتا۔ اُنہاں پیری مریدی دے غلط طریقیاں دی مخالفت کیتی اَتے صوفیانہ تعلیمات کوں اسلامی اصولاں دے مطابق ڈھالݨ دی کوشش کیتی۔ اُنہاں دے نزدیک تصوف دی اصلی روح اللہ تعالیٰ دے قرب دی جستجو ہئی، نہ کہ دنیاوی مفاد یا مریداں دی تعداد وِچ اضافہ۔

کارنامے

شاہ ولی اللہ دہلوی نے برصغیر پاک و ہند وِچ اسلامی تعلیمات کوں عام کرݨ اَتے معاشرتی اصلاح کیتے نمایاں خدمات انجام ݙتیاں۔ اُنہاں دے کم نے مسلماناں دی فکری اَتے روحانی زندگی کوں گہرے انداز وِچ متاثر کیتا اَتے اُنہاں دے فلسفہ اَتے اصلاحی تحریک نے آوݨ والیاں نسلاں تے وی دیرپا اثرات چھوڑیے۔

قرآن دا ترجمہ

شاہ ولی اللہ دا ہِک وݙا کارنامہ قرآن مجید دا فارسی ترجمہ ہے۔ اُوں ویلھے ہندوستان دے مسلماناں دی علمی زبان فارسی ہئی اَتے قرآن چونکہ عربی وِچ ہئی، اِیں واسطے اکثر لوک اِیں کوں براہ راست سمجھݨ توں قاصر ہَن۔ شاہ ولی اللہ نے قرآن مجید دا فارسی ترجمہ کر کے اِیں رُکاوٹ کوں دور کیتا اَتے عام مسلماناں کوں اسلامی تعلیمات توں روشناس کروایا، جِیندے نتیجے وِچ زیادہ لوک قرآن دے سنیہے کوں سمجھݨ لڳے۔

تصانیف تے عملی خدمات

شاہ ولی اللہ دہلوی دیاں مشہور تصانیف

1 حجۃ اللہ البالغہ

2 الفوز الکبیر فی اصول التفسیر

3 ازالۃ الخفا عن خلافۃ الخلفاء

4 الانصاف فی بیان سبب الاختلاف

5 تحفۃالمجاہدین

6 فتح الرحمن فی ترجمہ القرآن

7 البدور البازغہ

8 القول الجمیل

9 رسالہ فی علم التوحید

10 عقد الجید فی احکام الاجتہاد والتقلید

ازالۃ الخفا اَتے خلافت دا نظام

شاہ ولی اللہ نے اسلامی ریاست اَتے اِیندے نظام تے ہِک اہم اَتے منفرد کتاب "ازالۃ الخفاء عن خلافۃ الخلفاء" فارسی زبان وِچ لکھی۔ اِیہ کتاب خلافت، حکومت اَتے اسلامی نظام دے اصولاں تے بحث کریندی اَتے اِیندے وِچ اسلامی ریاست دے بارے وِچ تفصیلی ابحاث پیش کیتیاں ڳئیاں ہِن۔ اِیں کتاب دا اردو ترجمہ مولانا عبدالشکور فاروقی نے کیتا جیہڑا آرام باغ، کراچی توں شائع تھیا۔

فلسفہ ولی اللہ

شاہ ولی اللہ دا فلسفہ ولی اللہ اسلامی اصولاں، اعتدال اَتے اجتہاد تے مبنی ہئی، جِیندے وچ مسلماناں کوں آپݨے دین دی اصلی تعلیمات دی طرف واپس آوݨ دا درس ݙتا۔ اُنہاں دے فلسفے دا مقصد ہئی جو اسلامی معاشرت کوں قرآن و سنت دے مطابق ڈھالیا ونڄے اَتے مسلماناں دے درمیان فرقہ وارانہ ہم آہنگی کوں فروغ ݙتا ونڄے۔

تحریک ولی اللہ

شاہ ولی اللہ نے تحریک ولی اللہ دی بنیاد رکھی، جِیندا مقصد اسلامی معاشرت وِچ اصلاح، اخلاقی بیداری اَتے سماجی انصاف دی ترویج ہئی۔ اِیں تحریک نے برصغیر وِچ اسلامی بیداری اَتے احیاء دیاں لہراں پیدا کیتیاں اَتے آوݨ والے مصلحین کیتے ہِک فکری اَتے عملی بنیاد فراہم کیتی۔

مجدد اَتے احیائے دین

شاہ ولی اللہ کوں آپݨی صدی دا مجدد وی سمجھیا ویندے، جیویں جو غزالی، ابن تیمیہ اَتے مجدد الف ثانی۔ اُنہاں نے برصغیر دے مسلماناں وِچ مذہبی بیداری دا شعور پیدا کیتا اَتے اُنہاں دی اولاد اَتے شاگرداں نے اُنہاں دے مشن کوں جاری رکھیا، جِیندے نال ہند و پاک دے مسلماناں دی زندگی وِچ انقلابی تبدیلیاں آئیاں۔

جانشین

شاہ ولی اللہ دے سبھ توں وݙے صاحبزادے شاہ عبدالعزیز عربی اَتے فارسی دے انشا پرداز ہَن اَتے 60 سال تک دینی علوم اَتے احادیث دی تعلیم ݙیندے ریہے۔ اُو اُنھاں افراد وِچ شامل ہِن جِنھاں دی وجہ نال برصغیر وِچ علم حدیث کھنڈیا۔ ݙوجھے صاحبزادے شاہ رفیع الدین دا سبھ توں وݙا کارنامہ اردو وِچ قرآن مجید دا پہلا ترجمہ ہے۔ تریجھے صاحبزادے شاہ عبد القادر دہلوی دا سبھ توں وݙا کارنامہ قرآن مجید دی اردو تفسیر ہے جیہڑی "موضح القرآن" دے ناں نال مشہور ہے۔ اِیہ تفسیر اڄ وی انتہائی مقبول ہے۔ چوتھے صاحبزادے شاہ عبد الغنی ہَن جِنھاں دا شمار وی آپݨے زمانے دے وݙے عالماں وِچ تھیندا ہئی۔ شاہ ولی اللہ دی اولاد وِچ شاہ اسماعیل شہید دا مقام وی ٻہوں اُچا ہے۔ آپ شاہ ولی اللہ دے چوتھے صاحبزادے شاہ عبد الغنی دے پُتر ہَن جِنھاں دا شمار وی آپݨے زمانے دے وݙے عالماں وِچ تھیندا ہئی۔ شاہ صاحب دے کم کوں سبھ توں زیادہ ترقی شاہ اسماعیل نے ݙتی۔ اُو کئی اہم کتاباں دے مصنف وی ہَن جِنھاں وِچ "تقویۃ الایمان" سبھ توں زیادہ مقبول تھئی۔ برصغیر وِچ غلبہ اسلام اَتے اسلامی حکومت دے قیام دی کوشش کرݨ والی وݙی شخصیت سید احمد بریلوی شہید، شاہ عبد العزیز دے شاگرد اَتے شاہ اسماعیل شہید دے ساتھی ہَن۔ شاہ صاحب نے فک کل نظام دا فتوی ݙتا جیندا مطلب تمام فرسودہ نظام دا خاتمہ کر ݙتا ونڄے اَتے اِیندی جھا تے عادلانہ نظام دا قیام کیتا ونڄے۔

وفات

20 اگست 1762ء بمطابق 1174ھ کوں 59 سال دی عمر وِچ دہلی وِچ وفات پاتی، دہلی دے قبرستان مہندیان (عقب ارون اسپتال دہلی گیٹ) وِچ تدفین تھئی۔