ملتان دی تاریخ

ملتان، پنجاب، پاکستان وچ جنوبی ایشیا دے پرانے شہراں وچوں ہک ہے، بھانویں ایندی صحیح عمر دا تعین حالیں تھیوݨ باقی ہے۔ ملتان اپݨی امیر قدیم ورثے اتے تاریخی نشانیاں پاروں مشہور ہے۔ ملتان بعد دے قدیم اتے قرون وسطیٰ دے وݙے حصے وچ پنجاب خطے دا دارالحکومت اتے بنیادی ثقافتی مرکز ہئی۔ اے اپݨی پنج ہزار سالہ تاریخ وچ کئی تہذیباں دا مرکز رہیا ہے۔

ملتان کوں ہک علیحدہ ریاست، امارت ملتان بݨایا ڳیا، جیندے وچ ٩ویں اتے (یا) ١٠ویں صدی دی عرب حکومت دوران پنجاب اتے کشمیر دے حصے شامل ہن۔ اے اپݨے صوفی مزاراں پاروں مشہور ہے۔ ملتان صوبہ مغلیہ سلطنت دے وݙے اتے ابتدائی طور تے قائم کیتے ڳئے صوبیاں وچوں ہک ہئی۔

قدیم دور

مؤرخ فرشتہ دے مطابق، ملتان دی بنیاد پیغمبر نوح دے پڑپوتے ٣٠٠٠ قبل مسیح توں پہلے رکھی ہئی۔ اے قدیم ہند آریائی تہذیب دا گھر ہئی۔ ہندو روایت دے مطابق ملتان دا قدیم ناں ''مولستھان'' ہئی اتے ہݨ داناں ملتان ممکنہ طور تے ملہی لوکاں نال جڑیا ہویا ہے جنہاں یونانی فوج دا مقابلہ کیتا اتے سکندر اعظم دی فوج ہتھوں ہک شدید جنگ دے بعد شکست کھادھی۔ "ہک زمانے وچ کیشپ پورہ (ملتان) راجہ ہرناکش دا دارالحکومت ہئی۔

دارا عظیم دا حملہ

ملتان کوں ہخامنشی حکمران دارا عظیم ٥٠٠ قبل مسیح وچ فتح کر تے آراکوژیا صوبے وچ شامل کیتا۔ اوں ویلھے ملتان گندھارا تہذیب دا حصہ ہئی۔

یونانی حملہ (٣٢٧-٣٢٥ ق م)

سکندر اعظم ولوں ملتان دا محاصرہ۔ آندرے کاسٹین (١٨٩٨-١٨٩٩)۔

سکندر اعظم دے حملے توں پہلے ملتان تے مختلف مقامی سلطنتاں دی حکومت ہئی۔ کجھ مورخین دا آکھݨ ہے کہ جݙݨ سکندر شہر کیتے لڑدا پیا ہئی، تاں ہک زہریلا تیر اونکوں لڳا، جئیں نال او بیمار تھی ڳیا اتے بالآخر ایندی موت واقع تھئی۔ اوہ صحیح جاہ جتھاں سکندر کوں تیر لڳا ہئی، پراݨے شہر دے احاطے وچ ݙیکھی ونڄ سڳدی ہے۔ مشہور چینی سیاح ہیون سانگ ٦٤١ء وچ ملتان آیا۔

سندھ دے شاہی خانداناں دے تحت (٤٨٩-٧١٢ عیسوی)

ملتان بعد وچ رائے خاندان اتے سندھ دے برہمن خاندان دے کنٹرول وچ رہیا۔

قرون وسطیٰ دا دور

٧ویں صدی وچ، ملتان وچ مسلمان فوجاں دی پہلی آمد تھئی۔ المہلب ابن ابی صفرہ دی قیادت وچ فوجاں ٦٦٤ء وچ فارس توں ہندوستان وچ کئی حملے کیتے تاں جو ایں علاقے کوں اپݨیاں سلطنتاں وچ شامل کیتا ونڄے۔

عرب سندھ (٧١١-٨١٥ عیسوی)

پر، صرف کجھ ݙہاکیاں بعد، محمد بن قاسم عرباں دی طرفوں آیا، اتے سندھ دے نال ملتان دے علاقے تے قبضہ کر ڳھدا۔ ایندی فتح دے نال ٻہوں لٹ مار تھئی۔ اُمویاں عرباں کوں ملتان وچ آباد کیتا جنہاں پنجاب دے وݙے حصیاں تے حکومت کیتی اتے کشمیر وی شامل ہئی۔ انہاں عرباں دی اولاد حالیں وی پاکستان اتے ہندوستان دے مختلف حصیاں وچ ملدی ہے۔ اسلام خطے وچ مضبوط تھیندا ڳیا اتے و ݙے شہراں دہلی اتے لاہور تک پڄ گیا۔

خلافت سندھ دا نقشہ، خلافت عباسیہ دا ہک صوبہ، تقریباً ٨٠٠ عیسوی۔

اسلامی فتح دے بعد

ملتان دی فتح دے بعد ہک بندے محمد بن قاسم کوں چشمے دے تلے لُکے ہوئے خزانے بارے ݙسایا جیڑھا راجہ جسوبن نے دفن کیتا ہئی۔ محمد بن قاسم کوں ٣٣٠ خزانے دے صندوق لبھے جنہاں وچ ١٣،٣٠٠ مݨ سونا ہئی۔ سارا خزانہ دیبل توں بصرہ جہازاں تے منتقل کیتا ڳیا۔ البیرونی وی محمود غزنوی دے دور حکومت وچ شہر دا دورہ کیتا۔" بن قاسم دی فتح دے بعد، شہر محفوظ طریقے نال مسلم حکمرانی دے تحت آ ڳیا، بھانویں اے درحقیقت ہک آزاد ریاست ہئی، لیکن ١١ویں صدی دے شروع وچ، شہر تے محمود غزنوی نے ݙو واری حملہ کیتا جئیں سورج مندر کوں تباہ کر ݙتا اتے ایندی وݙی مورتی بھن ݙتی۔ البیرونی دی تحریراں وچ ہک تفصیلی بیان موجود ہے:

عباسی امارت (٨٥٥-٩٥٩ عیسوی)

ہباری امارت اتے ملتان امارت دا نقشہ، جئیں تقریباً ٨٥٤ عیسوی وچ خلافت سندھ دی جگہ گھدی۔

٨٠٠ دے وسط تک، بنو منبہ (جینکوں بنو سامہ وی آکھیا ویندا ہے)، جنہاں پیغمبر اسلام صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دے قریش قبیلے نال تعلق دا دعویٰ کیتا، ملتان تے حکومت کرݨ لڳے، اتے امارت بنو منبہ قائم کیتی، جئیں اڳلی صدی تک حکومت کیتی۔

ایں دور وچ، ملتان دا سورج مندر ١٠ویں صدی دے عرب جغرافیہ دان المقدسی دے مطابق شہر دے سب توں زیادہ آبادی آلے حصے وچ واقع ہئی۔ ہندو مندر دے بارے وچ آکھیا ڳیا کہ اوں مسلمان حکمراناں کیتے وݙے ٹیکس محصولات حاصل کیتے، کجھ ذریعاں دے مطابق ریاست دے ٣٠٪ تک محصولات۔ اوں ویلے، شہر دا عربی لقب فرج بیت الذہب، ("سونے دا سرحدی گھر") ہئی، جو شہر دی معیشت کیتے مندر دی اہمیت کوں ظاہر کریندا ہئی۔

١٠ویں صدی دے عرب مورخ المسعودی نے ملتان کوں او شہر قرار ݙتا جتھاں اسلامی خراسان توں وسطی ایشیائی قافلے جمع تھیندے ہن۔ ١٠ویں صدی دے فارسی جغرافیہ دان اصطخری نے ذکر کیتا کہ ملتان شہر سندھ دے دارالحکومت منصورہ توں تقریباً ادھا ہئی، لیکن ملتان دا علاقہ وسیع ہئی، منصورہ اتے ملتان جنوبی ایشیا وچ صرف ݙو عرب ریاستاں ہن۔ ݙونہاں شہراں وچ عربی بولی ویندی ہئی، بھانویں اصطخری دے مطابق ملتان دے باشندے فارسی وی بولیندے ہن، جیہڑاخراسان نال تجارت دی اہمیت کوں ظاہر کریندا ہئی۔ کثیر اللسانیت نے ملتانی تاجراں کوں اسلامی دنیا نال تجارت کیتے ثقافتی طور تے موزوں بݨایا۔

١٠ویں صدی دی حدود العالم وچ ذکر ہے کہ ملتان دے حکمراناں لاہور تے وی کنٹرول رکھیندے ہن، بھانویں او شہر بعد وچ ہندو شاہی سلطنت دے ہتھوں نکل ڳیا۔ ١٠ویں صدی دے دوران، ملتان دے حکمران شہر دے ٻاہر جندروار ناں دے ہک کیمپ وچ رہندے ہن، اتے ہفتے وچ ہک واری ہاتھی دی سواری تے جمعہ دی نماز کیتے ملتان آندے ہن۔

اسماعیلی امارت ملتان (٩٥٩-١٠١٠ عیسوی)

١٠ویں صدی دے وسط تک، ملتان قرامطہ دے زیر اثر آ چکیا ہئی۔ قرامطہ کوں مصر اتے عراق توں عباسیاں دے ہتھوں شکست دے بعد بے دخل کر ݙتا ڳیا ہئی۔ قرامطہ دے جنونیاں نے مشہور مکہ کوں لٹیا ہئی، اتے مسلم دنیا کوں کعبہ دے حجر اسود دی چوری اتے تاوان، اتے زمزم دے کھوہ کوں ٩٣٠ عیسوی دے حج دے موسم وچ لاشاں نال بے حرمت کر تے مشتعل کیتا ہئی۔ انہاں شہر دا کنٹرول عباسی نواز امارت بنو منبہ توں کھس ڳھدا، اتے امارت ملتان قائم کیتی، ایں طرح پنجاب اتے کشمیر دے وݙے حصیاں تے حکومت کیتی جیندے وچ پاکستان دا ہݨ دارالحکومت اسلام آباد وی شامل ہئی، اتے قاہرہ وچ قائم فاطمی خلافت نال وفاداری دا عہد کیتا۔

جلم بن شیبان، ہک تبلیغی داعی جینکوں فاطمی خلیفہ امام المعز نے خطے وچ بھیجا ہئی، کوں شہر دے پچھلے داعی دی جاہ بھیجا ڳیا جئیں تے ہندو رسومات کوں شامل کر تے اسلام دے ہک مخلوط نظریے کوں فروغ ݙیوݨ دا الزام ہئی – بھانویں ایندی تبدیلی ممکنہ طور تے اسماعیلی امامت وچ جانشینی دے بارے وچ نظریاتی اختلافات دا نتیجہ ہئی۔

جلم بن شیبان نے نویں تبدیل شدہ کٹارا راجپوتاں کوں اپݨے حکمراناں دے طور تے قائم کیتا۔ ایندے دور وچ، ملتان ہک خوشحال شہر بݨ ڳیا، جینویں مشہور جغرافیہ دان اتے سیاح المقدسی نے ٩٨٥ وچ ݙٹھا؛

"ملتان دے لوک شیعہ ہن...... ملتان وچ خطبہ مصر دے فاطمی خلیفہ دے ناں تے پڑھیا ویندا ہے اتے اے جاہ ایندے حکم نال چلائی ویندی ہے۔ اتھوں باقاعدگی نال مصر کوں تحفے بھیجے ویندن۔"

"ملتان منصورہ توں نکاہے لیکن ایندی آبادی وݙی ہے۔ پھل ٻہوں زیادہ کائنی ملدے.. ول وی او سستے وِکدے ہن.... صراف وانڳوں، ملتان وچ کاٹھی دے گھر ہن۔ اتھاں کوئی برا سلوک اتے شراب نوشی کائنی، اتے انہاں جرائم دے مجرماں کوں موت یا کہیں سخت سزا ݙتی ویندی ہے۔ کاروبار منصفانہ اتے ایماندارانہ ہے۔ مسافراں دا چنڳاں خیال رکھیا ویندا ہے۔ . زیادہ تر باشندے عرب ہن۔ او دریا دے کنارے رہندے ہن۔ اے جاہ سبزے اتے دولت نال بھری پئی ہے۔ تجارت ترقی کریندی ہے۔ ہر جاہ چنڳے اخلاق اتے چنڳی حیاتی ݙیکھی ویندی ہے۔ حکومت انصاف پسند ہے۔ شہر دیاں تریمتیں بغیر میک اپ دے معمولی لباس پاتیاں ہوئیاں ہن اتے گلیاں وچ کہیں نال گالھ کریندیاںڳھٹ ہی ملدیاں ہن۔ پاݨی صحت بخش ہے اتے معیار حیاتی اُچا ہے۔ اتھاں خوشی، خوشحالی اتے ثقافت ہے، فارسی سمجھی ویندی ہے۔ کاروبار دے منافعے زیادہ ہن۔ لوک صحت مند ہن، لیکن شہر صاف کائنی۔ گھر نکےہن۔ آب و ہوا گرم اتے خشک ہے۔ لوکاں دا رنگ سانولا ہے۔ ملتان وچ، سکہ فاطمی مصری سکے دے انداز تے بݨایا ویندا ہے، لیکن قنہاری سکے عام طور تے استعمال تھیندے ہن۔"

غزنوی فتح

ملتان تے غزنویاں نے حملہ کیتا، جئیں اسماعیلی ریاست کوں غیر مستحکم کر ݙتا۔ محمود غزنوی نے ١٠٠٥ وچ ملتان تے حملہ کیتا، کئی مہماں چلاونڑ دے بعد۔ شہر ہتھیار سٹ ݙتے، اتے عبد الفتح داؤد کوں کجھ شرطاں نال شہر تے کنٹرول برقرار رکھݨ دی اجازت ݙتی ڳئی۔ محمود نے ہک ہندو-تبدیل شدہ، نواسہ خان کوں محمود دی غیر موجودگی وچ خطے تے حکومت کرݨ کیتے مقرر کیتا۔ اقتدار ملݨ دے بعد، نواسہ خان نے اسلام ترک کر ݙتا، اتے عبد الفتح داؤد دے نال ملی بھگت نال خطے تے کنٹرول حاصل کرݨ دی کوشش کیتی۔

محمود غزنوی نے ول ١٠٠٧ عیسوی وچ نواسہ خان دے خلاف ملتان تے ہک ٻئی مہم دی قیادت کیتی، جینکوں ول پکڑ ڳھدا ڳیا اتے اپݨی ذاتی دولت غزنی کوں ݙیوݨ تے مجبور کیتا ڳیا۔

اوندی وفاداری حاصل کرݨ دی کوشش وچ، فاطمی اسماعیلی امام-خلیفہ الحاکم نے ݙو سال بعد سلطان محمود غزنوی کوں ہک ایلچی بھیجا۔ ایہ کوشش ناکام نظر آئی اتے غزنوی سندھ وچ ٻئے اسماعیلی ٹھکاݨیاں تے حملے جاری رکھے تاں جیہڑے خطے وچ کمیونٹی دی کہیں وی بحالی کوں دبا سڳن۔ ١٠٣٢ وچ، محمود دے اپݨے وزیر، حسنک کوں امام-خلیفہ توں ہک چوغہ قبول کرݨ تے پھانسی ݙے ݙتی ڳئی ایں شبے تے کہ او اسماعیلی فقہ دا پیروکار بݨ ڳیا ہئی۔

محمود ولوں خطے دی صفائی نے کئی علما، بشمول سٹرن، کوں یقین ݙیوایا کہ غزنوی صفائی نے علاقے توں اسماعیلیت کوں ختم کر ݙتا، پر، حال ہی وچ دریافت تھیوݨ آلے ١٠٨٣ اتے ١٠٨٨ دے خطوط خطے وچ جاری اسماعیلی سرگرمیاں کوں ظاہر کریندے ہن، کیوں جو امام-خلیفہ مستنصر نے حملیاں وچ مارے ونڄݨ آلے داعیاں دی جاہ نویں داعی بھیجے۔ ایں دور دے اسماعیلی حکمران درج ذیل ہن:

• جلم بی. شیبان (٩٥٩–٩٨٥)، امارت ملتان دی بنیاد رکھی
• شیخ حمید (٩٨٥–٩٩٧)، غزنوی امیر سبکتگین نے ایندے دور وچ ٣٨١/٩٩١ وچ ملتان تے حملہ کیتا، لیکن بعد وچ شیخ حمید نال صلح کر ڳھدی، کیونکہ اسماعیلی ملتان غزنہ دی اڀردی ہوئی ترکی طاقت اتے پراݨے ہندو حکمراناں - قنوج دے شاہی پرتیہاراں - دے درمیان ہک بفر ریاست دے طور تے کم کریندا ہئی۔
• ابوالفتوح داؤد بن نصر (٩٩٧–١٠١٠)، اے شیخ حمید دا پوہترا ہئی۔ ١٠١٠ وچ، غزنوی نے بالآخر ملتان تے قبضہ کر ڳھدا، ابوالفتح کوں قیدی بݨا ڳھدا۔ ابوالفتح غزنہ دی ہک جیل وچ فوت تھی ڳیا، اتے امارت ختم کر ݙتی ڳئی۔

محمد غوری دی فتح

اپݨے پیشرو، محمود غزنوی وانڳوں، محمد غوری نے پہلے ١١٧٨ وچ، شمالی سندھ وچ اسماعیلی ملتان دے سلطاناں کوں ڳھدا، جنہاں غزنوی حکومت توں آزادی حاصل کر ڳھدی ہئی۔ محمد غوری نے شمالی ہندوستان فتح کرݨ دی اپݨی مہماں دے حصے دے طور تے، انہاں دا ول قتل عام کیتا۔

سلطان محمد غوری دی ہندوستان وچ فتوحات، اتے دہلی وچ ایندے دارالحکومت دے قیام دے بعد، ملتان کوں ایندی سلطنت دا حصہ بݨا ݙتا ڳیا۔ پر، منگولاں دے اڀار نال اینکوں ول کجھ آزادی ملی، بھانویں اینکوں وسطی ایشیا توں منگول حملیاں دے خلاف چوکس رہݨ دی لوڑھ ہئی۔

قرامطہ ١٠ویں صدی وچ ملتان آئے اتے ١١٧٥ وچ سلطان محمد غوری ولوں بے دخل کیتے ڳئے۔

ملتان اپݨے بہوں سارے صوفی مزاراں پاروں مشہور ہے، جیندے وچ شاہ گردیز دا منفرد مستطیل مقبرہ وی شامل ہے جیہڑا ١١٥٠ دے عشرے دا ہے اتے ملتان دی مخصوص نیلی اینمل سلہیں نال ڈھکیا ہویا ہے۔

شمس الدین سبزواری دا مزار ١٣٣٠ دا ہے، اتے ایندا ہک منفرد سبز گنبد ہے۔

شاہ علی اکبر دا مقبرہ جیہڑا١٥٨٠ دے عشرے دا ہے، علاقائی طرز تے بݨایا ڳیا ہئی جیہڑا ملتان دے مزاراں دی خصوصیت ہے۔

آزاد امارت (١٢٠٣–١٢٢٨)

سلطان محمد غوری دی وفات دے بعد، ملتان ناصرالدین قباچہ دے زیر حکومت آ گیا، جئیں ١٢٢٢ وچ، خوارزمی سلطنت دے سلطان جلال الدین منگبرنی دے حملے کوں کامیابی نال پسپا کیتا، جیندیاں جڑاں موجودہ ترکمانستان وچ ہن۔ قباچہ نے شہر تے قبضہ کرݨ دی کوشش کرݨ آلی منگول فوجاں دی شہر تے مسلط کیتے ڳئے ٤٠ ݙینھ دے محاصرے کوں وی پسپا کیتا۔ اوسی سال قباچہ دی وفات دے بعد، ترک بادشاہ التتمش، مملوک خاندان دے تریجھے سلطان، نے ہک مہم وچ ملتان تے قبضہ کیتا اتے ول اینکوں ضم کر ڳھدا۔ پنجابی شاعر بابا فرید ١٢٠٠ دے عشرے وچ ملتان دے نیڑے کھتوال پنڈ وچ پیدا تھئے۔

مملوک دور

قرلغ نے ١٢٣٦ وچ ملتان تے حملہ کرݨ دی کوشش کیتی، جݙݨ کہ منگولاں نے ١٢٤١ وچ لاہور تے قبضہ کرݨ دے بعد شہر تے قبضہ کرݨ دی کوشش کیتی۔ ناصر الدین قباچہ نے اچ، ملتان اتے سندھ توں ہک وݙی فوج جمع کیتی اتے منگول پسپا تھئے۔ منگولاں نے سالی نویان دے تحت ١٢٤٥–٤٦ وچ شہر کوں تاوان تے کامیابی نال رکھیا، ایں توں پہلے کہ سلطان غیاث الدین بلبن، نویں مملوک سلطان، ولوں ول قبضہ کیتا ڳیا۔ ملتان ول ١٢٤٩ وچ قرلغ دے ہتھ آ ڳیا، لیکن اونہہ ہی سال شیر خان نے قبضہ کر ڳھدا۔ ملتان ول ١٢٥٤ وچ عزالدین بلبن کاشلو خان نے فتح کیتا، ایں توں پہلے کہ اوں ١٢٥٧ وچ سلطان غیاث الدین بلبن دے خلاف بغاوت کیتی اتے عراق بھڄ ڳیا جتھاں اوں منگول فوجاں وچ شامل تھی تے ملتان تے ول قبضہ کیتا، اتے ایندے شہر دیاں کندھاں توڑ ݙتیاں۔ منگولاں نے ١٢٧٩ وچ ول حملے دی کوشش کیتی، لیکن انہاں کوں فیصلہ کن شکست تھئی۔ دہلی دے علاؤالدین خلجی نے اپݨے بھرا الغ خان کوں ١٢٩٦ وچ ملتان فتح کرݨ کیتے بھیجا تاں جو اپݨے پیشرو دے بچݨ آلے خاندان دے افراد کوں ختم کیتا ونڄے۔

تغلق

ملتان دا شاہ رکن عالم دا مقبرہ تغلق دور دی ابتدائی ترین یادگار سمجھیا ویندا ہے۔

١٣٢٠ دے عشرے وچ ملتان کوں غیاث الدین تغلق نے فتح کیتا، جیہڑا ترک تغلق خاندان دے بانی، دہلی سلطنت دے تریجھے خاندان، ہن۔ ملتان دے آسے پاسے دا دیہاتی علاقہ غیاث دے پتر، محمد بن تغلق دے دور حکومت وچ لائے ڳئے حد توں زیادہ ٹیکساں نال تباہ تھیوݨ دا ذکر ہے۔ ١٣٢٨ وچ، ملتان دے گورنر، کشلو خان، نے محمد تغلق دے خلاف بغاوت کیتی، لیکن جلد ہی شکست کھا ڳھدی۔ شاہ رکن عالم دا مقبرہ تغلق دور وچ مکمل تھیا، اتے اینکوں پہلی تغلق یادگار سمجھیا ویندا ہے۔ آکھیا ویندا ہے کہ اے مزار اصل وچ غیاث الدین دا مقبرہ بݨاوݨ کیتے بݨایا ڳیا ہئی، لیکن بعد وچ رکن عالم دی اولاد کوں عطیہ کر ݙتا ڳیا جݙݨ غیاث دہلی دا شہنشاہ بݨیا۔

مشہور عرب سیاح ابن بطوطہ نے ١٣٠٠ دے عشرے وچ محمد تغلق دے دور حکومت وچ ملتان دا دورہ کیتا، اتے ذکر کیتا کہ ملتان روسی سٹیپ توں درآمد کیتے ونڄݨ آلے گھوڑیاں دا تجارتی مرکز ہئی۔ ملتان غلاماں دی تجارت دا مرکز وی مشہور ہئی، بھانویں ١٣٠٠ دے آخر وچ محمد تغلق دے پتر، فیروز شاہ تغلق نے غلامی تے پابندی لا ݙتی ہئی۔

تیموری

١٣٩٧ وچ، ملتان تے تیمور دے پوہترے پیر محمد نے حملہ کیتا۔ پیر محمد دی فوجاں نے ٦ مہینے لمبے محاصرے دے اختتام تے ١٣٩٨ وچ شہر تے قبضہ کر ڳھدا۔ ١٣٩٨ وچ ہی، وݙے تیمور اتے ملتان دے گورنر خضر خان نے رل تے دہلی کوں لٹیا۔ دہلی دی لٹ مار نال سلطنت دے مرکزی حکومتی ڈھانچے وچ وݙی رکاوٹاں پیدا تھیاں۔ ١٤١٤ وچ، ملتان دے خضر خان نے دولت خان لودھی توں دہلی کھس ڳھدا، اتے قلیل مدتی سید خاندان قائم کیتا — دہلی سلطنت دا چوتھا خاندان۔

لنگاہ سلطنت (١٤٤٥-١٥٤٠)

ملتان ول لنگاہاں دے ہتھ آ ڳیا، جنہاں ملتان وچ لنگاہ سلطنت قائم کیتی بدھن خان دے تحت، جئیں محمود شاہ دا لقب اختیار کیتا۔ محمود شاہ دے پوہترے شاہ حسین دا دور حکومت، جئیں ١٤٦٩ توں ١٤٩٨ تک حکومت کیتی، لنگاہ سلطاناں دا سب توں شاندار دور سمجھیا ویندا ہے۔ ملتان نے ایں ویلے خوشحالی ݙٹھی، اتے شاہ حسین دی دعوت تے ٻہوں سارے بلوچ آبادکار شہر وچ آئے۔ سلطنت دیاں سرحداں چنیوٹ اتے شورکوٹ دے شہراں دے آسے پاسے دے علاقیاں تک پھیلیاں ہوئیاں ہن۔ شاہ حسین نے تاتار خان اتے باربک شاہ، اتے نال ہی اپݨی دھی زیرک رمان دی قیادت وچ دہلی سلطاناں دے حملیاں کوں کامیابی نال پسپا کیتا۔

ملتان دی لنگاہ سلطنت ١٥٢٥ وچ ختم تھی ڳئی جݙݨ شہر تے ارغون خاندان دے حکمراناں نے حملہ کیتا، جو یا تاں نسلی منگول ہن، یا ترک یا ترک-منگول نسل دے ہن۔

سوری

١٥٤١ وچ، پشتون بادشاہ شیر شاہ سوری نے ملتان تے قبضہ کر ڳھدا، اتے مغل شہنشاہ ہمایوں دے حملیاں توں شہر دا کامیابی نال دفاع کیتا۔ ١٥٤٣ وچ، شیر شاہ سوری نے بلوچ خاندان کوں بے دخل کر ݙتا، جنہاں فتح خان میرانی دی کمانڈ وچ شہر تے قبضہ کر ڳھدا ہئی۔ ایندے ول قبضے دے بعد، شیر شاہ سوری نے لاہور اتے ملتان دے درمیان ہک سڑک بݨاوݨ دا حکم ݙتا تاں جو ملتان کوں اپݨے وݙے گرانڈ ٹرنک روڈ منصوبے نال جوڑیا ونڄے۔ ملتان ول قرون وسطیٰ دے ہندوستان توں مغربی ایشیا ول روانہ تھیوݨ آلے تجارتی قافلیاں دا نقطہ آغاز بݨیا۔

قرون وسطیٰ دی تجارت

١٥ویں صدی دا ملتانی کاروان سرائے باکو، آذربائیجان وچ، شہر آوݨ آلے ملتانی تاجراں دے رہائش کیتے بݨایا ڳیا ہئی۔

ملتان قرون وسطیٰ دے اسلامی ہندوستان دا اسلامی دنیا نال تجارت کیتے بین الاقوامی تجارتی مرکز ہئی۔ اے دہلی سلطنت، لودھیاں، اتے مغل دور وچ مݙی سیاسی استحکام دی وجہ توں ہک اہم تجارتی مرکز دے طور تے اڀریا۔ مشہور عرب سیاح ابن بطوطہ نے ١٣٠٠ دے عشرے وچ محمد تغلق دے دور حکومت وچ ملتان دا دورہ کیتا، اتے ذکر کیتا کہ ملتان روسی سٹیپ توں درآمد کیتے ونڄݨ آلے گھوڑیاں دا تجارتی مرکز ہئی۔ ملتان غلاماں دی تجارت دا مرکز وی مشہور ہئی، بھانویں ١٣٠٠ دے آخر وچ محمد تغلق دے پتر، فیروز شاہ تغلق نے غلامی تے پابندی لا ݙتی ہئی۔

ملتان دے اثر و رسوخ دی حد باکو، آذربائیجان وچ ملتانی کاروان سرائے دی تعمیر توں وی ظاہر تھیندی ہے — جیہڑی ١٥ویں صدی وچ شہر آوݨ آلے ملتانی تاجراں دے رہائش کیتے بݨایا ڳیا ہئی۔ ازبک شہر بخارا دے قانونی ریکارڈاں وچ ذکر ہے کہ ملتانی تاجراں ١٥٥٠ دے آخر وچ شہر وچ آباد تھئے اتے زمین دے مالک ہن۔

ملتان ہک اہم تجارتی مرکز رہیا جݙݨ تک شہر ١٨ویں اتے ١٩ویں صدی وچ مغل دور دے بعد ولا ولا حملیاں نال تباہ نہ تھی ڳیا۔ ملتان دے بہوں سارے تاجر ول شکارپور سندھ وچ ہجرت کر ڳئے، اتے ١٩ویں صدی تک پورے وسطی ایشیا وچ پائے ویندے ہن۔

ابتدائی جدید دور

مغل دور

مغل نے ملتانی خطے تے ١٥٢٤ توں تقریباً ١٧٣٩ تک کنٹرول رکھیا۔ بادشاہ اکبر نے ملتان وچ اپݨے اصل ٻارہ صوبیاں (شاہی اعلیٰ سطحی صوبے) وچوں ہک قائم کیتا جئیں تقریباً پنجاب کوں شامل کیتا، جیندیاں سرحداں کابل، لاہور، (پراݨی) دہلی، اجمیر، ٹھٹہ (سندھ) صوبیاں، فارسی صفوی سلطنت اتے تھوڑے عرصے کیتے قندھار صوبے نال ملدیاں ہن۔

مغلیہ سلطنت دے تحت، ملتان نے ٢٠٠ سال توں ودھ امن دا لطف چاتا، اتے دارالامان (امن دا گھر) دے ناں نال مشہور تھیا۔ خاکوانی نواب آف ملتان نے اینکوں ٻہوں مالی استحکام اتے مقامی زراعت دے شعبے کوں ترقی ݙتی۔ ایں ویلے ملتان تے نواب علی محمد خان خاکوانی دی حکومت ہئی۔ ملتان دے گورنر دے طور تے، اوں ١٧٥٧ وچ مشہور مسجد علی محمد خان بݨوائی جیہڑی اڄ تک وی ہے۔ اوں زمانے وچ کئی عمارتاں بݨائیاں ڳئیاں، اتے زرعی پیداوار تیزی نال ودھی۔ اوں ویلے ملتان دے خاکوانی نواب افغان بادشاہ کوں خراج ݙیندے ہن لیکن دہلی اتے کابل وچ طاقت دی کمی دی وجہ توں انہاں کوں کھلی چھوٹ ہئی اتے او ملتان دے حقیقی مطلق العنان حکمران ہن۔

اوں ویلے ملتان دے خطے وچ او علاقے شامل ہن جیہڑے ساہیوال، ڈیرہ اسماعیل خان، جھنگ اتے ڈیرہ غازی خان دا حصہ ہن۔ شہر نادر شاہ دی فوجاں ہندوستان تے کیتی ڳئی تباہی توں بچ ڳیا۔ ایندے بعد کجھ عرصے کیتے کابل توں مختلف افغان خانداناں نے ایندے تے حکومت کیتی، جیندے وچ احمد شاہ درانی وی شامل ہئی، جئیں ١٧٥٠ وچ، ہک ہندو صوبہ دار ملک بنواری لال کوں ملتان (اتے بعد وچ نیڑے دے شجاع آباد اتے پاکپتن دے علاقیاں) دا انتظام سنبھالݨ کیتے مقرر کیتا۔ ایندی قرون وسطیٰ دی تاریخ دے زیادہ تر حصے کیتے، دہلی سلطنت اتے بعد وچ مغلیہ سلطنت نے خطے تے حکومت کیتی۔ ملتان دا خطہ مبلغ صوفی بزرگاں دی وجہ توں بنیادی طور تے مسلمان بݨ ڳیا جنہاں دیاں درگاہاں ملتان دے خطے وچ پھیلی ہوئیاں ہن۔ مغلیہ سلطنت دے زوال دے بعد، مرہٹہ اتے سکھ نے ملتان تے حملہ کیتا اتے قبضہ کر ڳھدا۔

مغل دور دے بعد

نادر شاہ نے ١٧٣٩ وچ مغلیہ سلطنت تے اپݨے حملے دے حصے دے طور تے خطے تے قبضہ کیتا۔ حملے دے باوجود، ملتان ١٨ویں صدی دے زیادہ تر حصے وچ شمال مغربی ہندوستان دا اہم تجارتی مرکز رہیا۔

١٧٥٢ وچ احمد شاہ درانی نے ملتان تے قبضہ کر ڳھدا، اتے شہر دیاں کندھاں ١٧٥٦ وچ نواب علی محمد خان خاکوانی نے ولا بݨوائیاں، جئیں ١٧٥٧ وچ علی محمد خان مسجد وی بݨوائی۔ ١٧٥٨ وچ، مرہٹہ نے رگھوناتھ راؤ دے تحت تھوڑے عرصے کیتے ملتان تے قبضہ کر ڳھدا، بھانویں شہر ١٧٦٠ وچ درانی نے ولا قبضہ کر ڳھدا۔ مغلیہ سلطنت دے خاتمے دے بعد ولا ولا حملیاں دے بعد، ملتان دنیا دے اہم ترین ابتدائی جدید تجارتی مراکز وچوں ہک توںڳھٹ تھی تے ہک علاقائی تجارتی شہر بݨ ڳیا۔

مرہٹہ سلطنت

١٧٥٨ وچ، مرہٹہ سلطنت دے جرنیل رگھوناتھ راؤ نے اڳوں ودھدے ہوئے، لاہور اتے اٹک فتح کیتا اتے احمد شاہ ابدالی دے پتر اتے وائسرائے تیمور شاہ درانی کوں شکست ݙتی۔ لاہور، ملتان، کشمیر اتے اٹک دے مشرقی پاسے دے ٻئے صوبے زیادہ تر مرہٹہ حکومت دے تحت ہن۔ لاہور اتے کشمیر وچ، مرہٹہ نے خوشحال مغل شہراں کوں لٹیا۔ مرہٹہ جرنیل باپوجی ترمبک کوں ملتان صوبے دی افغاناں توں حفاظت دا چارج ݙتا ڳیا۔ ملتان وچ مرہٹہ حکومت قلیل مدتی ہئی کیونجو درانی نے نومبر ١٧٥٩ وچ شہر تے ول قبضہ کر ڳھدا۔

سکھ دور

احمد شاہ درانی دے خاندان دے زوال دے بعد، ایندے تے مقامی طور تے پشتون خاکوانی اتے سدوزئی سرداراں نے حکومت کیتی۔ سدوزئیاں نے بادشاہ دی حمایت حاصل کر تے خاکوانی نواب کوں ہٹا ݙتا۔ ایں دور وچ سکھ طاقت دا اڀار ݙٹھا ڳیا، جنہاں ملتان تے حملہ کیتا، سدوزئی نواب کوں مار ݙتا، اتے شہر تے قبضہ کر ڳھدا۔ خاکوانی اوں ویلے شہر توں ٻاہر نکل گڳئے ہن اتے ملتان شہر دے آسے پاسے نکےقلعہ بند شہراں وچ رہندے ہن۔

کھوکھراں اتے کھتری مسلماناں ١٧٥٦ اتے ١٧٦٣ دے درمیان وقفے وقفے نال ملتان تے قبضہ کیتا، حکمران سدوزئی رکن کوں خاکوانی نواب یا ایندے بھرا، پتر یا حتیٰ کہ ڄماترے نال تبدیل کریندے رہے۔ اے ملتان دی تاریخ دا سب توں زیادہ ہنگامہ خیز دور ہئی جیندے نتیجے وچ انتظامیہ مفلوج تھی ڳئی اتے گوجرانوالہ توں بھنگی مثل دے حملے کوں دعوت ݙتی۔

جھنڈا سنگھ ڈھلوں اتے گھنڈا سنگھ ڈھلوں ݙو بھرا اتے عظیم جنگجو ١٧٦٤ وچ ول حملہ کیتا۔ پر، ملتان قلعے تے قبضہ کرݨ دیاں کوششاں ناکام رہیاں اتے او حکمران شجاع خان سدوزئی توں کئی ملین روپے دی لٹ مار کرݨ دے بعد پچھوں ہٹ گڳے۔ بھنگی سکھاں کئی واری ملتان تے حملہ کیتا اتے بالآخر ٢٢ دسمبر ١٧٧٢ کوں ملتان دے گورنر شجاع خان سدوزئی کوں شکست ݙے تے شہر تے قبضہ کر ڳھدا۔ شجاع خان شجاع آباد بھڄ ڳیا اتے اتھاں ہی فوت تھی ڳیا۔ افغاناں ١٨٨٠ وچ شہر تے ول قبضہ کر ڳھدا اتے بھنگی سکھاں دی حکومت ختم تھی ڳئی۔

برطانوی راج دے دور حکومت وچ بݨائی گئی ہک پراݨی نوآبادیاتی عمارت دا سامھݨوں دا منظر۔

١٩ویں صدی وچ، سکھ حکمران مہاراجہ رنجیت سنگھ جیندا دارالحکومت لاہور ہئی، ملتان تے قبضہ کر ڳھدا۔ جنرل ہری سنگھ نلوہ دے تحت سکھ فوجاں نے ملتان دے حکمران، مظفر خان سدوزئی کوں شکست ݙتی۔ مظفر خان دی موت درحقیقت ملتان وچ مسلم حکومت دی موت ہئی۔ رنجیت سنگھ نے ملک موہن لال (وجھ)، ملک بنواری لال (وجھ) دی اولاد، جئیں احمد شاہ درانی دے دور حکومت وچ ملتان دا صوبہ دار ہئی، کوں ول صوبہ دار مقرر کیتا، اتے ایندے نکے بھرا ملک سیوا رام کوں لاہور وچ وکیل مقرر کیتا۔ اوں دیوان ساون مل چوپڑا، جو ملک موہن لال دا منشی یا اکاؤنٹنٹ ہئی، کوں وی ملتان دا دیوان مقرر کیتا۔

جدید دور

برطانوی دور

برطانوی فوج ولوں ملتان دا محاصرہ

ملتان دا محاصرہ ١٩ اپریل ١٨٤٨ کوں شروع تھیا جݙݨ مقامی سکھاں برطانوی راج دے ݙو ایلچیاں کوں قتل کر ݙتا جو ملتان دے نویں گورنر دے استقبالیہ وچ موجود ہن جینکوں برطانوی ایسٹ انڈیا کمپنی نے منتخب کیتا ہئی۔ بغاوت دیوان مولراج چوپڑا دی قیادت وچ ملتان دے خطے وچ پھیل ڳئی۔ انگریزاں جلد ہی مولراج دے خلاف مہماں شروع کیتیاں، نیڑے دے قصبے ڈیرہ غازی خان تے قبضہ کر ڳھدا۔ انگریزاں ول مولراج دی فوجاں کوں ١ جولائی ١٨٤٨ کوں ملتان توں ٤ میل دور ہک وستی تے شکست ݙتی، اتے مولراج دی فوج دے زیادہ تر توپاں تے قبضہ کر ڳھدا۔

جنرل ولیم وہش کوں جولائی ١٨٤٨ وچ حکم ݙتا ڳیا کہ او ٧،٠٠٠ سپاہی نال ڳھن تے ملتان تے قبضہ کرے، جتھاں مولراج گھرا ہویا ہئی۔ فوج دا وݙا حصہ سکھاں تے مشتمل ہئی، جنہاں اکتوبر ١٨٤٨ وچ مولراج دی فوجاں نال رل گڳے، جئیں جنرل وہش کوں ملتان فتح کرݨ دی پہلی کوشش ترک کرݨ تے مجبور کر ݙتا۔ دسمبر ١٨٤٨ تک، انگریزاں ملتان شہر دے ٻاہرلے حصیاں تے قبضہ کر ڳھدا ہئی۔ جنوری ١٨٤٩ وچ، انگریزاں ملتان فتح کرݨ کیتے ١٢،٠٠٠ دی فوج جمع کر ڳھدی ہئی۔ ٢٢ جنوری ١٨٤٩ کوں، انگریزاں ملتان قلعے دیاں کندھاں بھن ڳھدیاں، جئیں نال مولراج اتے ایندی فوجاں نے ہتھیار سٹ ݙتے۔

ہک لمبی اتے خونی جنگ دے بعد، ملتان کوں برطانوی راج دا حصہ بݨا ݙتا ڳیا۔ ایں ویلے، سردار کرن نارائن دے پتر برطانوی راج دے دوران ہک آئیکن بݨ ڳئے اتے انہاں کوں 'رائے بہادر' اتے 'سر' دے خطابات نال ہر میجسٹی ولوں نوازیا ڳیا۔ انگریزاں شہر تک کجھ ریل رستے بݨائے، لیکن ایندی صنعتی صلاحیت پوری طرح ترقی نہ کر سڳی۔

آزادی دے بعد

غالب مسلم آبادی نے مسلم لیگ اتے تحریک پاکستان دی حمایت کیتی۔ ١٩٤٧ وچ پاکستان دی آزادی دے بعد، اقلیتی ہندو اتے سکھ بھارت ہجرت کر گڳے جݙݨ کہ بھارت توں مسلمان مہاجرین ملتان وچ آباد تھئے۔

اوں ویلے تک ملتان ہک ڳھٹ اہم شہر بݨ چکیا ہئی اتے ایندے علاقے تقسیم کر ݙتے ڳئے ہن۔ ایندے وچ ابتدائی طور تے صنعت، ہسپتالاں اتے یونیورسٹیاں دی کمی ہئی اتے جنوبی پنجاب (سرائیکستان) دا وسیع اتے گنجان آباد خطہ خود مختاری توں محروم ہئی۔ اوں ویلے توں، کجھ صنعتی ترقی تھئی ہے، اتے شہر دی آبادی مسلسل ودھدی پئی ہے۔ اڄ، اے ملک دے چھ وݙے شہری مراکز وچوں ہک ہے اتے جنوبی پنجاب وچ ہک اہم وستی ہے۔ جنوبی پنجاب وچ تاریخی صوبہ ملتان دی بحالی کیتے ہک علیحدہ سرائیکی صوبے دا مطالبہ ہے، ایں سلسلے وچ حکومت ولوں ملتان وچ جنوبی پنجاب سول سیکرٹریٹ اتے پی ٹی وی مرکز دا قیام اہم اقدامات ہن۔

ایہ وی ݙیکھو

• دیوان مولراج
• فتح داؤد